- Досыць! - зірнуўшы на Сталіна, які насуплена маўчаў, павярнуўся да Несцярэнкі Тухачэўскі. - Выконвайце абавязкі, палкоўнік! - І Несцярэнка ступіў да Купалы: "Гэта тут. Кладзіце крыж і самі кладзіцеся".
Купала паклаў крыж. Лёг на яго спінай, раскінуўшы рукі і заціснуўшы медальён у левай, каб бліжэй да сэрца, руцэ. Над ім плыў месяц і роіліся зоркі.
- Ты не першы, хто, данёсшы свой крыж, адчувае палёгку, - сказаў нехта глухаватым, як бы драўляным голасам.
Голас чуўся знізу, ад зямлі…
Але ж не зямля прамаўляе.
"Крыж!" - успомніўся Купалу парабак Пасляк, які распавядаў яму, малому, паказваючы рубцы на руках і нагах, гісторыю пра тое, як пан Бокша, які быў гэтакім самадурам, якога свет не бачыў, і ў якога служыў Пасляк конюхам, раскрыжаваў яго за тое, што не дагледзеў ён любімага панскага жарабца Цымбала. Пасляк не быў у тым вінаваты, нейкая невядомая хвароба Цымбала скасіла, але Бокша слухаць не хацеў нічога і нікога. Ён проста звар’яцеў, дазнаўшыся, што жарабца не стала - і пахаваўшы Цымбала ў парку пад вокнамі маёнтка, паставіў на магілу крыж з раскрыжаваным конюхам. Пасляк і сканаў бы на тым крыжы, калі б назаўтра крыж не сказаў пану Бокшу, які прынёс кветкі на магілу жарабца: "У смерці таго, хто тут пахаваны, ніхто не вінаваты. А вінаваты ў смерці таго, хто тут раскрыжаваны, будзе пакараны Богам!" Праз гэта Бокша сам ледзь не сканаў са страху і загадаў зняць Пасляка з крыжа.
"Крыжы - сімвалы нашай веры, знакі Бога, і яны заўсёды падаюць голас тым, каго без віны караюць, і заступаюцца за іх", - пачуўшы голас крыжа, згадаў Купала голас Пасляка, неверагодныя ягоныя гісторыі, байкі ды казкі.
На трэці дзень па смерці ён адчуў сябе шчаслівым. Такім шчаслівым, як аднойчы ў Прудзішчы, куды перабраліся бацькі з Сеніцы, калі было яму гадоў дзевяць. У пойме рэчкі Вячы выкасілі яны з бацькам і парабкам Пасляком лугавіну, высушылі сена, пад вечар другога дня склалі стог на ўзлеску, ён ускараскаўся наверх, лёг вачамі ў неба і слухаў Пасляка, які сядзеў пад стогам і распавядаў яму казку пра Яна і Сатану.
"Жыў-быў хлопчык Ян, над панамі пан, і даў яму Бог..."
"Як гэта над панамі пан?"
"Ніяк. Гэта так, для складу. І даў яму Бог талент…"
"Што даў? Талер?.. "
Парабак Пасляк гаваркі быў чалавек. Бацька, калі распавядаў нешта, казаў: "Слухай і маўчы!" А з Пасляком можна было размаўляць. Ён сам прыдумляў свае казкі, і, калі тым, хто слухаў, штосьці не падабалася, тут жа распавядаў іначай. Ці прапаноўваў разам прыдумаць нешта іншае.
"Талент даў. Гэта здольнасць да нечага. Маляваць, штукі ўсялякія паказваць. А Ян меў талент на жалейцы граць ды песні складаць, якія ўслаўлялі Бога. І гэтак ён файна граў, і такія пявучыя песні складаў, што анёлы Божыя прыляталі, каб яго паслухаць. А д’яблавыя анёлы..."
"Якія?.. "
"Д’яблавыя. Ты думаеш, толькі Божыя анёлы ёсць? Не, ёсць і д’яблавыя. Д’ябал сам анёлам быў, пакуль Бог яго з нябёсаў у пекла не скінуў".
"За што?"
"За тое, што чалавеку, стварэнню Божаму, не захацеў пакланіцца. Прызнаць вышэйшым над сабой".
"А ў Святым пісанні я чытаў, што скінуў, бо той анёл, Сатана, захацеў быць роўным Богу. Там так напісана".
Пасляк шморгнуў незадаволена.
"Чаго ж пытаеш, калі чытаў?.. Хітры такі. Ну, напісана й напісана. Там свая казка, а я табе сваю расказваю… Дык вось д’яблавыя анёлы, чэрці, сталі Яна падгаворваць, каб ён для іх граў і спяваў. Сатану ўслаўляў. Абяцалі горы залатыя. Спакушалі: "Сыграй нам - і будзе табе пернік. Саспявай - і будзе цукерка. А Бог, якога ты ўслаўляеш, што табе дае?.."
Бог не даваў ні пернікаў, ні цукерак, і пачаў Ян граць для чарцей. Спачатку паціху, пасля ўсё гучней. Спяваў з імі, скакаў, весяліў. Сам весяліўся. А яны пернікі з цукеркамі, якімі спакушалі, клалі ўсё бліжэй да краю прорвы, якая ў пекла абрывалася…"
"А хто пекла прыдумаў? Сатана?.."