Купала падняў вочы і ўбачыў над сабой жанчыну ў белых строях і чырвоным шаліку. Яна сядзела ў вянку, як на арэлях, калыхалася - і белая сукня з чырвоным шалікам развіваліся, як сцяг.
Не, гэта была не тая жанчына-сон, якая лятала на вянку з вокладкі кнігі "Ад сэрца" і штурхнула яго ў лесвічны пралёт гатэля "Масква". Гэтую ён не сустракаў ніколі. Яна была не падобная ні да адной - і ў той жа час нагадвала ўсіх жанчын, якія былі ў ягоным жыцці. І ён ведаў, помніў імя гэтай жанчыны, якой штодня, штоночы яму не ставала, а яна з’явілася толькі цяпер. Калі ўжо не трэба нічога, калі позна.
Яе звалі Спагада.
Ён не стаў пытаць, з чым яна прыйшла, чаго яна хоча? "Ты позна з’явілася, мне ўжо нічога не трэба, - сказаў ён, штурхнуўшы вянок, які адхіснуўся і вярнуўся. - Позна! - піхнуў ён зноў. - Позна!.. Позна!.. Позна!.." - раз за разам штурхаў ён вянок, адпіхваў жанчыну, што звалася Спагадай, якая гушкалася на вянку, як на арэлях, і чым мацней ён штурхаў, чым далей адпіхваў яе ад сябе, тым бліжэй яна вярталася, схілялася да яго - і ўрэшце заплакала над ім, зашкадавала: "Ясік, Янка, Яначка, як жа цябе намучалі, накрыўдзілі, як жа ўсе жылкі з цябе павыцягвалі, як жа з цябе наздзекваліся, як жа ты натрываўся, бедны мой Ясік, любы мой Янка, родны мой Яначка…"
Ён натрываўся, гэта праўда.
- Хто такая?.. - нахіліў, наколькі змог, пабітую мысляром спіну Мяркулаў да Панамарэнкі, за якім стаяла, нервова цярэбячы букет палявых кветак, спявачка Перапёлка, і калі Панамарэнка, азірнуўшыся, адказаў: "Артыстка наша, зараз выступаць будзе..." - камісар зразумеў, што жанчыну на арэлях ніхто, апроч яго і Купалы, не бачыць, і яму стала так не па сабе, што яго ажно хіснула: раптам здалося, што з Куйбышава ён прыехаў у Маскву мерцвяком, якога ажывілі ў 1-й лабараторыі.
- Дык прамовіце слова ад органаў? Ці ад драматургаў?.. - спытаў Панамарэнка, і камісар, падумаўшы, што ўсё ж зашмат гэты партызан сабе дазваляе, пракінуў, каб адчапіцца: "Пазней нехта ад нашых скажа..."
Услед за Перапёлкай, якая паклала ў ногі Купалу палявыя кветкі, адзін за адным прамаўлялі савецкія і братнія пісьменнікі, апошні з якіх, Радуле Стыйенскі, пашкадаваўшы, што "перастала біцца сэрца паэта, песні якога, як хвалі сіняга мора, перахліснуліся далёка за межы яго радзімы", раптам павярнуўся да Чорнага: "Але жывыя ягоныя паплечнікі, сябры, і адзін з іх - Кузьма Чорны, якога камандуючы Народна-вызваленчай арміяй таварыш Ёсіп Броз Ціта запрашае… - ступіў Радуле бліжэй да Мяркулава з Панамарэнкам... - запрашае ў горы Югаславіі, каб геніяльны беларускі пісьменнік апісаў гераічную барацьбу югаслаўскіх партызанаў з нямецкім фашызмам, і з гэтай просьбай таварыш Ёсіп Броз Ціта звяртаецца да свайго старэйшага брата, правадыра ўсіх часоў і народаў таварыша Сталіна!.." - скончыў узнёсла, як на ўрачыстым сходзе, Стыйенскі, а Купала прыпадняў руку ў труне і паказаў югаслаўскаму паэту вялікі палец.
З хвіліну ўсе стаялі, як бы не ведаючы, што далей рабіць? Пляскаць Стыйенскаму? Крычаць славіцу Сталіну? Віншаваць Чорнага?.. "Ну, арыштуй цяпер Кузьму ў беларускіх лясах ці паволжскіх стэпах!" - пераможна глядзеў на Мяркулава Купала, хоць і ведаў, што Чорны перажыве яго не надоўга, памрэ праз два гады, чатыры месяцы і 22 дні, запісаўшы ў дзённіку ў дзень смерці: "Божа, напішы за мяне мае раманы…" - але гэта ўжо не залежала ні ад Сталіна, ні ад Панамарэнкі, ні ад Мяркулава, які крануў за плячо Гарбунова: "Працягвайце, таварыш Гарбуноў."
- Наш дарагі, наш любы Янка Купала, - ступіў на месца югаслаўскага паэта-казачніка Радуле Стыйенскага беларускі драматург і байкапісец Кандрат Крапіва, які гадоў дзесяць таму напісаў п’есу пра тое, як сябар сябра прадаў, і так хітра напісаў, што п’есу паставілі ў дзяржаўным акадэмічным тэатры, дзе на банкеце пасля спектакля аўтар п’есы шаптаў Купалу: "Нас датуль, Іван Дамінікавіч, прадаваць будуць, пакуль мы адзін аднаго будзем прадаваць, пакуль у адзін беларускі кулак не сціснемся", - а калі Купала спытаў: "У кулак з дуляй?.." - Крапіва ўсміхнуўся: "Гэта, Іван Дамінікавіч, сюжэт для новай п’есы, я абавязкова яе напішу..." - але пакуль п’есы пра беларускі кулак ён не напісаў, а напісаў толькі пра дулю, якую ўсе беларусы для некага ў кішэні трымаюць і самі яе з’ядаюць. - Мы, твае малодшыя сябры і вучні, абяцаем табе, што традыцыі высокага служэння народу, якія ты нам перадаў, будзем свята ахоўваць у беларускай літаратуры і перададзім іх наступнаму пакаленню, якое прыйдзе нам на змену, - пакланіўся Купалу Кандрат Крапіва, і як толькі ён скончыў прамову, адзін з трох расплывістых маладзёнаў, якіх усе заўважылі яшчэ ў двары Саюза пісьменнікаў і якіх праз іх расплывістасць ніхто распазнаць не мог, неяк так бокам-скокам, на дзіва спрытна праслізнуў скрозь апошнія шэрагі ў першыя: "Я!.. Я скажу ад пакалення, якое прыйдзе на змену.."