- Горкага? - ускінула бровы Лізавета. - За што?
- За спробу самагубства, - хуткім позіркам слізнула Зінаіда Рыгораўна ў бок Купалы. - Ён страляўся. Даўно, калі яшчэ Пешкавым быў. І ведаеце, што на развітанне напісаў?..
Зінаіда Рыгораўна зрабіла паўзу, як актрыса ў спектаклі перад фразай, разлічанай на эфект, і Ганна, як актрыса актрысе, ёй падыграла:
- Што?..
- Што ў смерці ягонай вінаваты нямецкі паэт Гейнэ, які прыдумаў зубны боль у сэрцы! І прасіў па смерці яго ўзрэзаць, каб паглядзець, які ў ім чорт сядзіць! Як вам такое ад пралетарскага пісьменніка?.. А ён расказвае мне пра гэта і смяецца. Пытаю: што ж смешнага, калі ў вас чорт? А ён: дык у кожным! І ў вас чарціха сядзіць, купчыхай называецца. Я, кажа, для чарцей і пішу, анёлы кніжак не чытаюць. - Яна яшчэ раз перахрысцілася. - А вы для каго пішаце, Іван Дамінікавіч?.. Для актораў у тэатры рэвалюцыі?..
Ганна паглядзела на Купалу і сказала: "Для мяне".
- Праўда?.. - шчыра здзівілася Зінаіда Рыгораўна. - Добра, калі так. Ты акторка сапраўдная, мала такіх. Абы-што граць не будзеш. - І спытала, дапіваючы гарбату, што ў сподачку засталася. - А якую ролю, Іван Дамінікавіч, вы ёй выпісалі?
Купала чакаў, што Ганна зноў, калі ўжо выдумляць пачала, нешта за яго адкажа, але тая маўчала, таму ён прамармытаў, няёмкасць адчуваючы: "Яшчэ не прадумаў, ведаеце, да канца, але гэта роля каханкі…" - і Ганна дагаварыла за яго, смалячок з валасоў выдзіраючы: "Ці каханкі Бога, ці каханкі д’ябла".
Папярхнуўшыся апошнім глытком гарбаты і проста кінуўшы на стол сподачак, які ўпаў уверх дном і задзінькаў, закруціўшыся, удава фабрыканта Марозава спытала Ганну, уражаная: "Табе ўсё адно?.." Потым, пачакаўшы, пакуль каханка Бога ці каханка д’ябла яшчэ з адным смалячком у валасах справіцца, перавярнула сподачак і, не гледзячы ні на Ганну, ні на Купалу, а ўтаропіўшыся некуды паміж іх і нешта там, паміж імі ўбачыўшы, параіла: "На вашым месцы, Іван Дамінікавіч, я ўсё ж пра Леніна што-небудзь напісала б… Ну, калі не хочаце, як Маякоўскі, пра ягоную рускую рэвалюцыю, дык хоць бы пра ягонае каханне з францужанкай. На ўсялякі выпадак."
28
У Мінску, калі нешта ў яго не складвалася, не ладзілася, не пісалася, калі ўпіраўся ў непрасветнасць, на тле якой немагчыма было што-небудзь напісаць, апроч таго, што яна непрасветнасць, калі шукаў выйсця з яе, - Віктар ехаў у Крэва. У роднае мястэчка. Хадзіў па ягоных пагорках, падымаўся ўсё вышэй - і ўрэшце перад ім адкрываўся далягляд. Тое, што здавалася непрасветнасцю, аказвалася звычайным зацямненнем. Прычым, штучным: трэба было проста адшморгнуць шторку.
З Масквы такім мястэчкам бачыўся Мінск - і Віктар сеў на цягнік. Бачыць некага, размаўляць з кімсьці ў дарозе не хацеў, таму не пашкадаваў грошы, білет купіў, каб да мінімуму звесці магчымасць займець у спадарожнікі знаёмца, у мяккі вагон, у купэ на дваіх. І на табе: другім у купэ аказаўся Глеб Лугунец, колішні ягоны аднакашнік па літінстытуце з мянушкай Крыванос, якому ён, Віктар, некалі нос і скрывіў.
У Маскве амаль дзесяць мільёнаў чалавек, у Мінску амаль два! Разам - дванаццаць! А лёс выбраў Крываноса! Ну ў якую рулетку гэтак выйграеш?..
Глеб быў нападпітку, а таму вясёлы. Зрэшты, ён і цвярозы ў гэтым жыцці не сумаваў, браў ад жыцця, што мог. "Дурны ды вясёлы пражыве і голы", - казала пра такіх маці.
- Я заўсёды кіраваўся і кіруюся логікай, - адразу бахнуў на стол Лугунец дзве бутэлькі віна, гарэлкі ён не піў. - Калі некага я сустрэў, дык для нечага, правільна? І давай, Віця, разбярэмся, для чаго я цябе сустрэў? Не для таго ж, каб ты мне вершы пачытаў…
З вершамі ў Крываноса не пайшло, з прозай таксама, але ён праз гэта не застрэліўся, што раіў яму Шкляр, а, як Глеб сам казаў, пераставіў стрэлкі на дарозе жыцця - і стаў літаратурным крытыкам, літаратуразнаўцам, кандыдатам філалагічных навук.
- Вось ты займаешся Купалам, - казаў пасланы лёсам спадарожнік, папіваючы сталовы, кіслы, як воцат, "Рыслінг", ад якога Віктар адмовіўся, а Лугунец не стаў настойваць, каб выпіў, ён ніколі ні на чым не настойваў. - У гэтым няма логікі, бо Купалам займаюся я. Бо я кандыдат навук - і ў гэтым ёсць логіка. Ты хочаш давесці, што Купалу забілі, і ў гэтым таксама логіка ёсць. Невялікая, выключна твая, асабітая, але ёсць. Толькі на яе ёсць большая. Яна ў пытанні: каму і нашто было яго забіваць? Ці не, спытаем трохі інакш: ці трэба было некаму забіць Купалу? Лаўрэата, ардэнаносца… І дрындушніка!.. "Партызаны, партызаны, беларускія сыны!.." Прызнай, Віця: калі адказаць, што камусьці яно трэба было, у гэтым не будзе логікі. Нават партызанскай. А я не партызан, я вучоны. І, калі я шукаю логіку ў самагубстве чалавека, які ў час вайны, калі партызаны галадаюць у лесе, жыве на ўсім гатовым у гатэлі "Масква" разам з сакратаром ЦК, я, Віця, яе, логікі, не знаходжу… Дарэчы, Віця, пра сакратара ЦК… - з горла, хоць на століку ў купэ шклянкі стаялі, дапіў бутэльку і змяніў тэму Лугунец. - Калі ты думаеш, што ў Мінску ці ў Маскве толькі і гаворкі, што пра цябе ў звязку з тваёй апошняй паэмай ці з тваімі публікацыямі пра тое, як Сталін забіў Купалу, дык, Віця, не. Ты ж сам разумееш, што ў гэтым няма логікі. Усім напляваць на тое, што Сталін забіў Купалу, нават калі забіў. А вось на тое, што ты дачку сакратара ЦК закадрыў, не наплюеш. Ды яшчэ ты, кажуць, у Суслава бываў. І ўвесь у брэжнеўскіх, гэта ўжо я сам бачыў, пацалунках. Дык вось у гэтым, Віця, твая логіка! Тут табе капаць. А ты да магілы Купалы з рыдлёўкай. Што там выкапаеш? Яго ж спалілі. Нават костак няма.