8-га жніўня. Па “Свабодзе” В. Аксак каментавала адказ прэзідэнта НАН РБ А. Вайтовіча Н. Гілевічу, апублікаваны ў “Народнай газеце” 6-га чысла. Малайчына. Першы раз я застаўся задаволены перадачай, што датычыць маёй міласці. Водпаведзь Вайтовічу дала выдатную. Калі я ўчора прачытаў яго “Адказ” (газету прынёс Грахоўскі), мне стала і сумна, і сорамна. Сорамна за беларускіх вучоных, за Акадэмію, за ўсё, што робіцца ў нашай краіне. Сорамна і крыўдна. Не за тое, што прэзідэнт НАН адрынуў маю прапанову-просьбу наконт беларускай мовы ў беларускай Акадэміі, — у гэтым я не сумняваўся, ці амаль не сумняваўся, і пісаў “Ліст” хутчэй для ўсёй інтэлігенцыі (каб задумалася!), чым для аднаго прэзідэнта НАН.
Крыўдна за грамадзянскую пазіцыю, за ўзровень разумения праблемы, а дакладней, прычын вялікага гора нашага, ды і за этыку акадэміка таксама. Ён абзывае мяне крыклівай вясковай бабай (між радкамі) — за тое, што душа крычыць ад нясцерпнага болю. Ён глядзіць на маё гора з вышыні. Ён дае мне адлуп. Ён абараняе гонар акадэміі і акадэмікаў. Акадэмікаў, якія не думаюць і не дбаюць пра гонар нацыі.
9-га жніўня. Па “Свабодзе” — гутарка з Бураўкіным і Мальдзісам наконт “гістарычнай сустрэчы” і яе эвентуальных вынікаў. Адам... як і заўсёды раней: будзем пазітывістамі, як некалі, у ХІХ ст., палякі, будзем рабіць канкрэтныя культурныя справы, і навуковыя, і асветніцкія — у тых умовах, якія ёсць. Без пратэсту, без змагання, у згодзе з тымі ўладамі, якія ёсць. Генадзь гаварыў лагічна, прынцыпова, пераканаўча, па вялікаму рахунку, — усё было б выдатна, калі б не адна “дробязь”: калі б не рабіў выгляду, што сапраўды спадзяецца на магчымасць паўплываць у патрэбным кірунку на Правадыра. Ты занадта разумны, Генадзь, каб дапускаць такое. Значыць, сапраўдная прычына твайго ўдзелу ў сустрэчы — іншая, і я яе ведаю. Ах, Бураўкін, Бураўкін! Як бы гэта яшчэ трохі пажыць і пабачыць, што будзе.
10-га жніўня. Быў на УЗІ сэрца. Трэшчынка зарубцавалася. Уся ж бяда мая — у страшным атэрасклерозе. Ад яго — усе недамаганні, усе пакуты.
Ужо каторы дзень запар пішу “Песні прапашчага”. Адна, здаецца, удалася. А надвор’е ўсё тое ж — сыпе і сыпе, і сыпе. Да таго ж і холадам дыхнула. Заўчасна, вельмі заўчасна.
Учора вечарам глядзеў кусок сустрэчы з Правадыром. Лепш бы не глядзеў. Божа прасветлы! І дзе ж Твая мудрая воля?!. Няўжо так і давядзецца сысці ў магілу, не дачакаўшыся “залацістага яснага дня”?
14-га жніўня. “ЛіМ” надрукаваў мае сямірадкоўі — аж дваццаць адно! Памойму, ніколі такой колькасці вершаў за адзін раз я не абнародаваў — нават і ў мініяцюрных формах. Усе напісаны ў бальніцы і ў Гарадзішчы на далечванні, і іх можна было б падаць пад загалоўкам “інфарктныя”.
А тым часам пішу патроху “Песні прапашчага”. Сеў макам на “жабраку” — ніяк не вырулюю сюжэт: чым кончыць эпізод?
16-га жніўня. Ездзілі з Нінай у Слабаду, пакланіліся родным магілам. 21-га будзе 20 гадоў, як памерла мама. Памянулі ў Сашы, на яго фазэндзе. Паўспаміналі, пагаварылі. Заходзілі да сястры Ліны, да брата Міколы — у кожнага свае клопаты, свае радасці і беды. Агульная ж бяда — заняпад і дэградацыя чалавека, жыцця, Бацькаўшчыны. Чалавек плюе на чалавека. Усеагульнае наплявацельства. Да могілак у Слабадзе больш паўкіламетра ішлі па свежай раллі — прыблуда-трактарыст заараў дарожку. Нават ад родных магіл адразаюць чалавека — каб не мог дайсці. У барацьбе за ўраджай, за будучы хлеб, аб чым кожны дзень аж разлягаецца беларускае тэлерадыё.
Пазваніў Ул. Васілевіч, выказаў сваё захапленне сямірадкоўямі. Казаў, чыталі разам з маці Аленай Сямёнаўнай, доўга гаварылі пра раба божага Ніла і зычылі яму здароўя. Дзякую, дарагія сябры! Можа ж Бог будзе міласцівы і не пакрыўдзіць.
17-га жніўня. Званіла з Таргуноў Г.П. Корсак — кажа, прачытала і паперачытвала сямірадкоўі і вось не магла стрымацца, каб не пазваніць. Заадно, кажа, перачытала і “Крынічаньку”, “маю любімую паэму”. Расказала, як яна прапагандуе там, у Докшыцкім раёне, паэзію Н.Г. Колькі ў мяне добрых, верных, шчырых сяброў! І па ўсёй Беларусі, і далёка за яе межамі. Жыві і радуйся, чалавеча, і не наракай на лёс.
Напісаў ліст І. Пташнікаву — пад свежым уражаннем ад “Трох пудоў жыта” — апавядання, якое варта добрага рамана. Малайчына, зямляк!
Узяў у Пісьмянкова карэктурныя лісты “Лодачак”. Сказаў мне, што дзяжурны па нумары А.К. — “самы строгі ў нас крытык” — вельмі ўпадабаў гэту рэч.
20-га жніўня. Званіў Пташнікаў, дужа ўсхваляваны маім лістом, шчыра дзякаваў, пагаварылі трохі пра лёс нашай вёскі, нашага народа ўвогуле. Александрына і Сельвестра з “Трох пудоў жыта” — увасабленне гэтага лёсу. Страшнага, трагічнага. Для мяне асабіста расказанае ім — суцэльны боль. Не ўдакладняў, але маю падазрэнне, што Сельвестра — гэта мой родны дзядзька Аляксандр Гілевіч, які праз жонку Гілену Пташнік стаў сваяком Пташнікаў у Задроздзі і, такім чынам, пасваячыў мяне з Іванам. Дзядзька, якога я так і не пабачыў ні разу, — у 37-м яго схапіў хапун, косці, напэўна, у Курапатах. Па тым, як Іван узрадаваўся майму лісту, адчуў, што, відаць, і яму не надта перападае добрай сяброўскай увагі ад калегаў. Такія мы, беларусы, інтэлігенты ў першым калене, барсукі ў норах.