Вялiкi ключ я да палавiны набiў порахам, усыпаў туды шчопцi патрушчаных гузiкаў ад непрыстойнай часткi вопраткi, затоўк, як належыцца, клоччам, а для самога выбуху прыхапiў карабок запалак.
Толькi я выйшаў за дом - адразу ўбачыў некалькi варон, што палявалi на панскiх качанят. Амаль на вачах у мяне адна з гэтых шкоднiц схапiла качаня i, не могучы лёгка панесцi яго, прысела на хлеўчуку.
Убачыў я такое, i кроў продкаў ажно закiпела ва мне. Падкраўся да хлеўчука, шмаргануў запалку, нацэлiўся ключом у левае варонiна вока, ткнуў агеньчык у тую дзiрачку збоку ключа... Гахнула - нiбы гром. Са страхi хлеўчука скацiлася задушанае качаня, да смерцi перапалоханая варона ўцякла на найвышэйшую лiпу, а я са здзiўленнем пераканаўся, што ад вялiкага ключа ў руцэ маёй засталося толькi яго вуха, але затое са страхi хлеўчука пачаў паказвацца клубочак дыму, як быццам нехта люльку закурыў.
Праз некалькi хвiлiн хляўчук, злотых на пяцьдзесят, шугануў у неба полымем.
Пазбягалiся людзi, галопам прыляцеў з поля бацька, пасля чаго ў прысутнасцi ўсiх гэтых доблесных ды шаноўных асоб нерухомая маёмасць, як сказаў пан вiнакур, "выгарала да самага нутра зямлi".
А са мною тым часам адбывалася несусветнае. Спачатку я пабег у дом i павесiў на сваiм месцы вуха разарванага ключа. Тады шыбануў у парк з намерам утапiцца ў сажалцы. Праз некалькi хвiлiн намер мой карэнным чынам змянiўся, я вырашыў iлгаць, як пiсарчук, адмовiцца ад ключа, ад стрэлу i хлеўчука. Калi ж мяне схапiлi - адразу да ўсяго прызнаўся.
Павялi ў палац. На тэрасе я ўбачыў бацьку, панi графiню ў павалочыстай сукнi, графiньку, апранутую даволi куца, i маю сястру, што плакала разам з графiнькай; потым убачыў ключнiцу Салюсю, камердзiнера, лёкая, буфетнага хлопца, кухара, кухарчука i цэлы рой пакаёвак, швачак i дваровых дзяўчат. Калi я паглядзеў у другi бок - там, за будынкамi, былi верхавiны лiпаў, а трохi далей - жаўтлява-карычневы слуп дыму, што нiбы знарок уздымаўся над пажарышчам.
Тут я прыпомнiў словы арганiста, якi гаварыў, што сына такога застрэлiў бы, i зрабiў з гэтага вывад, што калi ўжо да гэтага дойдзе, дык, мусiць, iменна сёння. Спалiў хляўчук, сапсаваў ключ ад свiрна; сястра плача, уся служба, у поўным зборы, стаiць перад палацам - як гэта разумець?.. Я глядзеў толькi, цi тут кухар са сваёю стрэльбай, - гэта яго абавязкам было страляць зайцоў i смяротна хворую свойскую жывёлу.
Прывялi мяне да самой панi графiнi. Яна паглядзела на мяне сумнымi вачыма, а я, склаўшы рукi назад, бо так прывык машынальна рабiць, стаяў перад бацькам, а галаву задзёр угару, бо панi была высокая.
Так мы i пазiралi адно на аднаго некалькi хвiлiн. Служба маўчала, а ў паветры пахла гарам.
- Мне здаецца, пане Ляснеўскi, што гэты хлопчык вельмi жывы па характару? - мiлагучна сказала панi графiня майму бацьку.
- Лайдак!.. Падпальшчык!.. Сапсаваў такi ключ! - адказаў бацька, а потым хутка дадаў: - На каленi, зладзюга ты, перад паняй!..
Ён злёгку падштурхнуў мяне наперад.
- Хочаце забiць, дык забiвайце, а я перад нiкiм не стану на каленi! адказаў я, не зводзячы вачэй з панi, якая зрабiла на мяне дзiўнае ўражанне.
- Ах, мая долечка!.. - зжахнулася, склаўшы рукi, Салюся.
- Супакойся, мой хлопчык, нiхто цябе тут не пакрыўдзiць, - сказала панi.
- Якраз нiхто... Як быццам я не ведаю, што вы мяне застрэлiце... Так жа мне абяцаў арганiст! - запярэчыў я.
- Ах, мая долечка!.. - зноў зжахнулася ключнiца.
- Старасць маю ганьбiць! - грымнуў бацька. - Скуру здзёр бы з нягоднiка i соллю пасыпаў бы, каб панi графiня не ўзяла яго ў абарону.
Кухар, якi стаяў у кутку тэрасы, ажно ссiнеў ад смеху, прыкрыўшы рот рукою. Я не мог вытрымаць i паказаў яму язык.
Служба зашапацела здзiўлена, а бацька, схапiўшы мяне за плячо, гукнуў:
- Ты гэта што?.. Каля панi графiнi - язык салапiць?..
- Я паказаў язык кухару, бо ён думаў, што застрэлiць мяне, як старога буланага...
Панi графiня яшчэ больш пасумнела. Адгарнула з майго лба валасы, зблiзку паглядзела ў вочы i сказала майму бацьку:
- Хто ведае, пане Ляснеўскi, што яшчэ будзе з гэтага дзiцяцi?..
- Шыбенiк! - адрэзаў заклапочаны бацька.
- Невядома, - не згадзiлася панi, гладзячы мае шорсткiя валасы. - Трэба было б у школу яго аддаць, а то здзiчэе тут.
Потым яна, адыходзячы ў салон, сказала прыцiшана:
- З гэтага матэрыялу будзе чалавек, пане Ляснеўскi... Трэба толькi яго вучыць.
- Будзе па вашай волi, панi графiня! - адказаў бацька, даўшы мне па карку.
Усе пайшлi з тэрасы, а я застаўся, нiбы скамянеўшы на месцы, глядзеў на дзверы, у якiх знiкла наша памешчыца. Толькi цяпер я з жалем падумаў, што дарма не стаў перад ёю на каленi, а ў грудзях мяне штосьцi душыла. Калi б яна загадала, я ахвотна лёг бы на пажарышчы хлеўчука i памаленьку спёкся б. Не за тое, што яна не загадала кухару застрэлiць мяне або адлупцаваць, але за тое, што ў яе такi салодкi голас, такi журботны позiрк.
Пачынаючы з гэтага дня, у мяне было менш свабоды. Панi графiня не хацела страцiць у полымi рэшту сваiх будынкаў, бацьку было прыкра, што ён не змог разлiчыцца са мной за спалены хляўчук, а мне самому трэба было рыхтавацца паступаць у школу. Вучылi мяне арганiст i вiнакур, на змену. Была нават гаворка, што некаторыя прадметы будзе выкладаць гувернантка з палаца. Аднак калi тая дама, пазнаёмiўшыся са мной, убачыла, што ў кiшэнях маiх поўна нажоў, камення, шроту i пiстонаў, так спалохалася, што сустракацца са мной другi раз не захацела.
- Я такiм бандытам урокаў не даю, - сказала яна маёй сястры.
А я тады стаў ужо значна сур'ёзнейшы. Толькi аднойчы хацеў паспрабаваць павесiцца. Але трапiўся нейкi iншы занятак, дык я i не зрабiў самому сабе нiчога дрэннага.
Нарэшце, у пачатку жнiўня мяне завезлi ў школу.
Дзякуючы рэкамендацыйным лiстам панi графiнi экзамены я паздаваў зусiм добра, пасля чаго бацька ўладзiў мяне на кватэру, дзе i харчаванне, i рэпетытар, i сямейная апека ды ўсё iншае за дзвесце злотых i пяць карцоў* натураплаты за год, а таксама справiў мне школьную форму.
* Карэц - даўнейшая мера, каля 129-цi кiлаграмаў.
Новая вопратка так спадабалася мне, што я не змог нацешыцца ёю за ўвесь дзень, устаў цiхутка ноччу, упоцемку надзеў мундзiр з чырвоным каўняром, шапку з чырвоным аколышам i хацеў пасядзець так некалькi хвiлiн. Таму, аднак, што ноч была дажджлiвая, з дзвярэй трохi цягнула, а я, не лiчачы мундзiра i шапкi, быў без нiчога, узяў ды задрамаў i праспаў да ранiцы ў новай форме.
Такi спосаб начавання развесялiў маiх сябрукоў, але ў гаспадара нашай кватэры абудзiў падазрэнне, што дома ў яго завёўся незвычайны свавольнiк. Гаспадар пабег у заезд, дзе спынiўся мой бацька, i сказаў яму, што нi за якiя грошы не будзе трымаць мяне на кватэры, хiба што бацька дадасць яму пяць карцаў бульбы на год. Пасля доўгага торгу сышлiся на трох карцах, бацька затое развiтаўся са мной такiм чынам, што я i не шкадаваў, калi ён паехаў, i не сумаваў па доме, дзе мне часцей даводзiлася б адчуваць такую самую прыхiльнасць.
Мая вучоба ў першым класе не вызначылася якiмi-небудзь незвычайнымi падзеямi. Сёння, гледзячы на той час з гiстарычнай адлегласцi, як вядома, неабходнай для аб'ектыўнага погляду на рэчы, хачу прызнацца, што ў агульных рысах жыццё маё не надта змянiлася. У школе трохi даўжэй сядзелася ў закрытым памяшканнi, дома - часцей бегалася па вольнай прасторы. Я змянiў цывiльную вопратку на школьную форму, а асобы, што працавалi над гарманiчным развiццём маiх фiзiчных i духоўных здольнасцей, замест нагайкi карысталiся розгамi.
Вось i ўсё.
Як вядома, школа, дзе хлопцаў гуртам рыхтуюць да жыцця ў грамадстве, дае iм такiя веды, якiх яны не набылi б, гадуючыся паасобку. У гэтым я пераканаўся на першым тыднi вучобы, калi навучыўся майстэрству "адцiскаць тварог", для чаго патрэбна па меншай меры тры асобы, якiх не знойдзеш за межамi грамадства.
Толькi цяпер я, нарэшце, адкрыў у самiм сабе той сапраўдны талент, прырода якога ахоўвала мяне ад тэарэтычных пошукаў, а штурхала да калектыўнай дзейнасцi. Я належаў да першакласных iгракоў у мячык, бываў камандзiрам у бойках, наладжваў групавыя прагулы, дырыжыраваў у класе агульным тупатам цi бэканнем, чым мы, усе шэсцьдзесят хлапчукоў, займалiся сяды-тады для адпачынку. Затое, аказаўшыся сам-насам з граматычнымi правiламi, выключэннямi, скланеннямi i спражэннямi, якiя, як вядома, з'яўляюцца асновай фiласофскага мыслення, я раптам адчуваў у душы нейкую пустату, з глыбiняў якое выплывала санлiвасць.