— Радж, сціхні… Не сарамаці мяне перад людзьмі…— слабым голасам папрасіў бацька. Хваравіты, ціхі і маўклівы, ён і сёння мог праседзець моўчкі.
— Ах, малады чалавек… — Лі Сунь паправіў касынку на галаве. З твару не сыходзіла ўсмешка, але гэта была ўжо не ўсмешка, а застыглы аскал. — Скруціш ты сабе шыю… Папомніш маё слова. Паберажы яе! А вам, людзі, я скажу яшчэ вось што: хто не разлічыўся са мною за пазыкі, прашу сёння ж разлічыцца. Жонка дома, яна прыме… Не маеце грошай — аддавайце натураю. Прыму арэхамі, прыму свіней, курэй, качак. Хатні скарб… Усё роўна вам цяжка будзе з сабою ўсё пабраць.
— З гэтага і пачынаў бы! Цябе толькі гэта і турбуе! — зноў не вытрываў Радж.
Лі Сунь пакланіўся ва ўсе бакі. Белая кашуля-распашонка з бакавымі разрэзамі штораз пры паклонах налазіла на спіну, агаляючы тоўсты азадак.
Лі Сунь не пастаяў з людзьмі, не пасядзеў у натоўпе. Пакаціўся, часта перабіраючы нагамі, прэч. Але не дадому, не ў сваю лаўку, а туды — на прарэзлівыя гукі, на ўдушлівы смурод ад матораў.
Людзі сядзелі ці стаялі ў здранцвенні, і чуваць было, калі аціхалі чужыя гукі, як з рахманым плюхатам-шумам каціліся на пясок уціхаміраныя лагунай хвалі прыбою. Сонца было ўжо за лесам, над самым захадам, і промні сяды-тады агніста прарываліся скрозь частакол пальмавых ствалоў і ствалы-карані баньяна. Гарачыня спадала, дыхаць рабілася лягчэй. У зарасніках пачалі абзывацца птушкі. За птушкамі ажылі і дзеці. Трохі старэйшыя, не сысуны, галапузыя і галазадыя, папакідалі сваіх мацярок, пачалі навыперадкі бегаць з сабакамі і вішчаць, потым сыпанулі на водмель — паплюхацца ў лагуне.
Не кранаўся з месца Янг, сядзелі і яго сябрукі. Янгу скора дванаццаць гадоў, ён ужо шмат разумее, пачынае разбірацца ў жыцці. Янг чакаў, да чаго дадумаюцца дарослыя, што вырашаць. Недзіцячая трывога за лёс людзей, лёс усяго вострава сціскала сэрца.
— Чуеце, людзі? Во ён, злы дух… Нюхайце! — прагаварыў ціха Ганеш, пачуўшы пах саляркі, што зноў даляцеў з лагуны. Ён плюнуў чырвоным пад ногі, і многія мужчыны, што жавалі бетэль, таксама плюнулі.— Гнаць трэба гэты дух з нашага Біргуса! Гнаць! — страсянуў Ганеш кіем.
— Да бома трэба ісці! Хай нашле на іх праклён!
— Раней трэба было да гэтага дадумацца!
— Раней… Раней жа думалі, што хадакі нечага даб'юцца! А яны не дабіліся!
— Цябе трэба было пасылаць, такога спрытнага! Ты б дабіўся!
— Перастаньце, людзі! Ніякі бома не паможа! Трэба слаць ганцоў у чужыя вёскі! Падымаць народ! Загарадзіць лодкамі ўваход у лагуну! — стараўся перакрычаць усіх Радж.
— Правільна! Чаго сядзець склаўшы рукі! — падтрымаў яго Амара, лепшы Раджаў сябар.
— Калі вас усіх перасаджаюць у турму — там вам і месца! — адкалоўся ад іх Пуол, пайшоў на бераг лагуны.
Перамаглі тыя, што хацелі ісці да бома.
Першым пакрочыў Ганеш. Ён стомлена абапіраўся на бамбукавы кій, абмацваў дарогу. За ім затупацелі ўсе. Замыкала шэсце Рата, яе гуртам паднялі на ногі — «Ідзі», і яна шоргала па пяску сваімі распухлымі калодамі, задыхана сапучы.
Ганеш ішоў і гаварыў, што з пустымі рукамі да бома няма чаго хадзіць. Трэба адразу несці падарункі. І ён назваў, каму сёння лавіць курэй ці пеўняў, браць сушаных тунцоў, каму несці вараны рыс і тодзі — зброджаны, з градусамі, сок какосаў.
Моладзь адстала, ішла ззаду. У цэнтры яе крочыў Радж, злева ад яго быў Амара, справа — Янг. Ён трымаўся за братаву руку і стараўся ступаць шырока, каб патрапляць з ім у нагу, быць падобным да брата.
«Нервовы стаў Радж… — думаў Янг. — Асабліва апошні месяц, як з'явіўся ў яго гэты шрам. Ніколі пра шрам нікому не расказваў. Таямніца нейкая, загадка… Невясёлая ў яго работа, небяспечная — многа часу даводзіцца быць пад вадою. Але як бы мы жылі без Раджавай дапамогі, без яго заробкаў?»
— От жа дурныя людзі… От жа цёмныя… — гаварыў Радж, нібы шаптаў заклінанне. Але яго добра чулі ўсе хлопцы. — Хіба ў гэтым бома паможа?
2
Іх востраў вельмі падобны да какосавага краба біргуса (адсюль і назва). Вялікага краба, з тулавам-панцырам памерам тры на чатыры кіламетры. Маленькія рыфы кругом — нібы яго падцятыя ножкі. У вострава і клюшні ёсць, як у краба, левая, шырэйшая і даўжэйшая, ахоплівае лагуну з усходу. Яна складаецца з вузкага мыса-паўвострава і чатырох зялёных астраўкоў-скал, размешчаных адзін за адным праз вузкія праліўчыкі. А правая клюшня Біргуса яшчэ вузейшая, у ёй сем белых каралавых атольчыкаў, на тых сямі амаль нічога не расце, толькі гняздуюцца чайкі. Янг не раз выбіраў з сябрамі з гнёздаў яйкі — смокчаш іх і чуеш пах рыбы.
Людзі ішлі да паўвострава-мыса, бома жыў там — адасобіўся ад вёскі, настаўляў наўкол хаціны і каля дзвярэй драўляных ідалаў са злоснымі лупатымі вачыма, з шырачэннымі ікластымі ратамі. На бамбукавых шастах уздымаліся ўгору пучкі нейкага зелля — таксама абарона ад злых духаў. Хаціна сярод каранёў-хадуляў вялізных панданусаў здавалася нейкім настармачаным гняздом. Нават у ціхую пагоду на страсе варушыліся, шамацелі сухія пальмавыя і бананавыя лісты, нібы хтосьці невідочны хуценька, ледзь кранаючыся, бегаў па іх. Мо якія добрыя духі? Бома сябруе з імі, то пэўна ж і яны маюць у яго прытулак.
Падышлі, насцярожана пасталі. У людзей спалохана павыцягваліся твары, толькі Радж крывіў губы ў іранічнай усмешцы. Жанчыны папускалі дадолу дзяцей, расклалі дарункі, паселі самі. Звязаныя куры не хацелі сядзець ціха, то адна, то другая заўзята білі крыламі.
Бома пачуў кудахканне і лопат крылаў, высунуўся з дзвярэй.
Бома Яп — чараўнік і лекар. Кашчавы, нібы ёг, голы да пояса, на жываце адбіліся ад доўгага ляжання нейкія палоскі і клетачкі. Пазяхнуў, крыва разявіўшы шчарбаты рот, пачухаў пад пахаю, паправіў на галаве не то шапачку, не то карону, за якую было наўтыкана рознакаляровых пер'яў. Замест штаноў ці мо паўзверх штаноў матляліся палоскі нейкага рыззя. У бома, хоць ён і знаўся з духамі, разбіраўся ў зёлках, былі чырвоныя бялкі вачэй, гнаіліся павекі — як і ў многіх людзей на востраве. Вядзьмак называецца, а гэтую хваробу ні ў сябе, ні ў іншых вылечыць не можа.
Усе пападалі на калені, нібы перад богам Вішну. Потым паразгіналіся, далоні склалі перад грудзьмі, нібы кожны злавіў сабе па матылю. А Радж лёг на бок, каб не ўзвышацца над людзьмі, і наглядаў за ўсім, нібы за якім прадстаўленнем. Янг прысуседзіўся да яго, лёг на жывот. Ганеш тым часам блытана тлумачыў бому, чаго хоча народ.
— Ведаю. Я ўсё ведаю, хоць нідзе і не бываю, — сказаў Яп. На худым твары спакойная скамянеласць і ні пробліску думкі.— Трэба параіцца з добрымі духамі.
Ганеш махнуў леваю рукою жанчынам, нібы выграб што з-за вуха. І тыя пабралі дарункі, яшчэ раз схіліліся ў паклоне перад бомам, па чарзе занеслі іх у хаціну. А вялікую конаўку бражкі, зробленую з цэлага калена тоўстага бамбуку, Ганеш сам падаў у рукі бому. Той пашаптаў нешта над ёю і выпіў не перадыхаючы. Голасна адрыгнуў, з-за пояса дастаў нейкі карэньчык, пажаваў, і на губах праступіла пена.
— Буду раіцца з добрымі духамі, пакуль не выплыве з вады Нябесны Човен. Ціха!.. — і знік, рэзка таргануўшы за сабою цыноўку, завесіў уваход.
Людзі паварушыліся, уладкоўваючыся больш зручна на пяску. Кожны ў думках, а то і шэптам упрошваў добрых духаў памагчы ў нялёгкай справе. Чакалі доўга, паглядваючы ў неба, у той бок, адкуль заўсёды выплываў месяц. Людзі наэлектрызавалі сябе маленнямі і былі нібы ў трансе, ускрыквалі абы-што.
— Падурнелі… Зусім падурнелі,— шаптаў Радж. — Кожная секунда дарагая, а яны… Амерыканцы ж не маліцца прыехалі сюды!
Урэшце месяц, нібы чырвоны вялізны човен, выплыў з акіяна і, здалося, загайдаўся, задрыжаў на хвалях. І ў гэты час у хаціне штосьці глуха загрукатала, задрынкала, запішчала прарэзліва, нібы вядзьмар злавіў за хвост какосавага пацука і закруціў над галавою, каб шпурнуць у хвалі. Хаціна дрыжала і трэслася, праз шчыліны прабіваліся водбліскі агню.