9 Occiso ergo Carbone, Siciliam Pompeius recepit. Transgressus inde ad Africam Domitium Marianae partis ducem et Ierdam regem Mauritaniae, qui Domitio auxilium ferebat, occidit. Post haec Sylla de Mitridate ingenti gloria triumphauit. Gneus etiam Pompeius, quod nulli Romanorum tributum erat, quartum et uicesimum annum agens de Africa triumphauit. Hunc finem habuerunt duo bella funestissima, Italicum, quod et sociale dictum est, et ciuile, quae ambo tracta sunt per annos decem. Consumpserunt autem ultra cl milia hominum, uiros consulares xxiii, praetorios vii, aedilicios lx, senatores fere cc. Post haec tamen Sylla mortuo Lepidus Marianae partis aduersus Catulum Syllanum ducem consurgens bellum reparauit; bis tunc acie certatum est, plurimi Romanorum extincti. Albanorum ciuitas, pro eo quod illuc Scipio Lepidi filius confugisset, expugnata et capta est. Brutus in Cisalpinam Galliam fugiens apud Regium interfectus est. Hoc tempore Hierosolimis Alexandra uxor Alexandri regnabat, ex cuius aetate Iudaeos rerum confusio et uariae clades oppressere.
EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER QVINTVS
PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER SEXTVS
INCIPIT LIBER SEXTVS
1 Marco Aemilio Lepido Quinto Catulo consulibus, cum Sylla rem publicam conposuisset, bella noua exarserunt, unum in Hispania, alium in Pamphylia et Cilicia, tertium in Macedonia, quartum in Dalmatia. Nam Sertorius, qui partium Marianarum fuerat, timens fortunam coeterorum qui interempti erant, ad bellum commouit Hispanias. Missi sunt contra eum duces Quintius Caecilius Metellus, filius eius qui Iugurtam regem uicit, et Lucius Domitius praetor. A Sertorii duce Hirtuleio Domitius occisus est. Metellus uario successu contra Sertorium dimicauit. Postea cum inpar pugnae solus Metellus putaretur, Gneus Pompeius ad Hispanias missus est. Ita duobus ducibus aduersis Sertorius fortuna uaria saepe pugnauit. Octauo decimo anno per suos occisus est, et finis ei bello datus per Gneum Pompeium adulescentem et Quintum Metellum Pium atque omnes prope Hispaniae in dicionem populi Romani redactae.
2 Ad Macedoniam missus est Appius Claudius post consulatum. Leuia proelia habuit contra uarias gentes quae Rodopam prouinciam incolebant, atque ibi morbo mortuus est. Missus ei successor Gaius Scribonius Curio post consulatum. Is Dardanos uicit et usque ad Danuuium penetrauit triumphumque meruit et intra triennium bello finem dedit.
3 Ad Ciliciam et Pamphyliam missus est post Seruilius ex consule, uir strenuus. Is Ciliciam subegit, Lyciae urbes clarissimas oppugnauit et coepit, in his Faselidam, Olympum, Coracum Ciliciae. Isauros quoque adgressus ad deditionem redegit atque intra triennium bello finem dedit. Primus omnium Romanorum in Tauro iter fecit. Is reuertens triumphum accepit et nomen Isaurici meruit.
4 At in Illiricum missus est Gaius Cosconius pro consule. Is multam partem Dalmatiae subegit, Salonas coepit et conposito bello Romam post biennium rediit.
5 Isdem temporibus consul Marcus Aemilius Lepidus, Catuli collega, ciuile bellum uoluit commouere, intra unam tamen aestatem motus eius obpressus est. Ita uno tempore multi simul triumphi fuerunt, Metelli ex Hispania, Pompei secundus ex Hispania, Curionis ex Macedonia, Seruilii ex Isauria.
6 Anno Vrbis conditae sexcentesimo septuagesimo sexto Lucio Licinnio Lucullo et Marco Aurelio Cotta consulibus, mortuus est Nicomedes rex Bithyniae et testamento populum Romanum heredem fecit. Mitridates pace rupta Bithyniam et Asiam rursus uoluit inuadere. Aduersus eum ambo consules missi non unam habuere fortunam. Cotta apud Calcedonem uictus ab eo acie, etiam intra oppidum coactus est et obsessus. Sed cum se inde Mitridates Cizicum transtulisset, ut Cizico capto totam Asiam inuaderet, Lucullus ei aller consul occurrit. Ac dum Mitridates in obsidione Cizici commoratur, ipse eum a tergo obsedit fameque consumpsit et multis proeliis uicit, postremo Bizantium, quae nunc Constantinopolis est, fugauit. Nauali quoque proelio duces eius Lucullus oppressit. Ita una hieme et aestate a Lucullo ad centum fere milia regis exstincta sunt.
7 Anno urbis Romae sexcentesimo septuagesimo octauo, Macedoniam prouinciam Marcus Licinnius Lucullus accepit, consobrinus eius qui contra Mitridatem bellum gerebat. Et in Italia nouum bellum subito commotum est. Septuaginta enim et quattuor gladiatores ducibus Partaco, Crixo et Oenomao effracto Capuae ludo fugerunt. Vesubium montem occupauerunt; unde erumpentes Clodii praetoris, qui eos obsidione cinxerat, castra expugnauerunt ipsoque in fugam acto cuncta in praedam auerterunt. Inde per Consentiam et Metapontum circumducti ingentia breui agmina colligerunt; itaque cum caedibus, incendiis, rapinis stuprisque omnia miscerent multaeque se matronae ob dolorem pudoris uiolati necassent, paene non leuius bellum in ea quam Hannibal mouerunt. Nam multis ducibus et duobus simul Romanorum consulibus uictis, sexaginta fere milium armatorum exercitum congregauerunt, uictique sunt in Apulia a Marco Licinnio Crasso proconsule et post multas calamitates Italiae tertio anno bello huic finis impositus.
8 Sexcentesimo octogesimo primo anno Vrbis conditae Publio Cornelio tantum grauia bella in imperio Romano erant, Mitridaticum et Macedonicum. Haec duo Luculli agebant, Lucius Lucullus et Marcus Lucullus. Lucius ergo Lucullus post pugnam Cizicenam, qua uicerat Mitridatem, et naualem, qua duces eius oppresserat, persecutus est eum et recepta Paflagonia atque Bithynia etiam regnum eius inuasit, Sinopen et Amison ciuitates Ponti nobilissimas coepit. Secundo proelio apud Gaueran ciuitatem, quo ingentes copias ex omni regno adduxerat Mitridates, cum xxx milia lectissima regis a v milibus Romanorum uastata essent, Mitridates fugatus et castra eius direpta. Armenia quoque Minor, quam tenuerat, eidem sublata est. Susceptus tamen est Mitridates post fugam a Tigrane Armeniae rege, qui tum ingenti gloria imperabat, Persas saepe uicerat, Mesopotamiam occupauerat et Syriam et Fenices partem.
9 Ergo Lucullus repetens hostem fugatum etiam regnum Tigranis, qui Armeniis imperabat, ingressus est. Tigranocertam ciuitatem Arzianenae nobilissimam regni Armeni accepit, ipsum regem cum septem milibus quingentis glibanariis et centum milibus sagittariorum et armatorum uenientem decem et octo milia militum habens ita uicit, ut magnam partem Armeniorum deleuerit. Inde Nisibim profectus eam quoque ciuitatem cum regis fratre coepit. Sed hii, quos in Ponto Lucullus reliquerat cum exercitus parte, ut regiones uictas et iam Romanorum tuerentur, neglegenter se et auare agentes occasionem iterum Mitridati in Pontum inrumpendi dederunt, atque ita bellum renouatum est. Lucullo paranti, capta Nisibi, contra Persas expeditionem successor est missus.
10 Alter autem Lucullus, qui Macedoniam administrabat, Bessis primus Romanorum intulit bellum atque eos ingenti proelio in Hemo monte superauit. Oppidum Vscudamam, quod Bessi habitabant, eodem die quo adgressus est uicit, Cabulem coepit, usque ad Danubium penetrauit. Expugnauit etiam gentes quae Rodopeis montibus circumfusae, inter coetera dictu audituque horrida quae in captiuos agebant, raptis, cum poculo opus esset, humanorum capitum ossibus cruentis capillatisque adhuc ac per interiores cauernas male effosso cerebro oblitis auide ac sine orrore tamquam ueris poculis utebantur. Inde multas supra Pontum positas ciuitates adgressus est. Illic Apolloniam euertit, Galatiam, Partenopolim, Tomos, Histrum, Burtiaonem coepit, belloque confecto Romam rediit. Ambo tamen triumphauerunt, Lucullus qui contra Mithridatem pugnauerat maiore gloria, cum tantorum regnorum uictor redisset.