19 Hinc iam bellum ciuile successit execrandum et lacrimabile, quo praeter calamitates, quae in proeliis acciderunt, etiam populi Romani fortuna mutata est. Caesar enim rediens ex Gallia uictor coepit poscere alterum consulatum atque ita ut sine dubietate aliqua ei deferretur. Contradictum est a Marcello consule, a Vibulo, a Pompeio, a Catone, iussusque dimissis exercitibus ad Vrbem redire et ex Marcelli consulis auctoritate ad legiones, quae apud Luceriam erant, Pompeius cum imperio missus est. Propter quam iniuriam ab Arimino, ubi milites congregatos habebat, aduersum patriam cum exercitu uenit. Consules cum Pompeio senatusque omnis atque uniuersa nobilitas ex Vrbe fugit et in Greciam transiit. Apud Epyrum, Macedoniam, Achaiam, Pompeio duce, senatus contra Caesarem bellum parauit.
20 Caesar uacuam Vrbem ingressus dictatorem se fecit. Inde Hispanias petiit. Ibi Pompei exercitus ualidissimos et fortissimos cum tribus ducibus Lucio Afronio, Marco Petreio, Marco Barsone, superauit. Inde regressus Greciam transiit, aduersum Pompeium dimicauit. Primo proelio uictus est et fugatus; euasit tamen, quia nocte interueniente Pompeius sequi noluit, dixitque Caesar nec Pompeium scire uincere et illa tantum die se potuisse superari. Deinde in Thesalia apud Paleofarsacum productis utrimque ingentibus copiis dimicauerunt. Pompei acies habuit xl milia peditum, equites in sinistro cornu sexcentos, in dextro quingentos, praeterea totius Orientis auxilia, totam nobilitatem, innumeros senatores, praetorios, consulares et qui magnorum iam bellorum uictores fuissent. Caesar in acie sua habuit peditum non integra xxx milia, equites mille.
21 Numquam adhuc Romanae copiae in unum neque maiores neque melioribus ducibus conuenerant, totum terrarum orbem facile subacturae si contra barbaros ducerentur. Pugnatum tamen est ingenti contentione, cumque diu utrimque dubia sorte cederentur atque ex alia parte Pompeius inter hortandum diceret: «Parce ciuibus», nec tamen faceret, ex alia uero Caesar hoc faceret quod urgeret, dicens: «Miles, faciem feri», tandem uniuersus Pompei fugit exercitus castraque eius direpta sunt. Ipse fugatus Alexandriam petiit, ut a rege Aegypti, cui tutor a senatu datus fuerat propter iuuenilem eius aetatem, acciperet auxilia. Qui fortunam magis quam amicitiam secutus occidit Pompeium, caput eius et anulum Caesari misit. Quo conspecto Caesar etiam lacrimas fudisse dicitur tanti uiri intuens caput et generi quondam sui.
22 Mox Caesar Alexandriam uenit. Ipsi quoque Ptolomaeus insidias parauit. Caesar ui insistentium hostium pressus scafam ascendit, qua mox pondere subsequentium grauata ac mersa per ducentos passus ad nauem una manu eleuata, qua chartas tenebat, natando peruenit. Mox nauali certamine pulsatus magna facilitate classem regiam aut depressit aut coepit. Alexandrinis petentibus regem reddidit, monitum ut amicitiam magis Romanam quam arma experiri studeret; qui tamen, ilico ut liber fuit, bellum intulit, sed continuo cum toto exercitu suo et ipse deletus est; nam uiginti milia hominum in eo bello caesa referuntur; duodecim milia cum septuaginta longis nauibus dedita, quingenti ex uictoribus cecidisse dicuntur. Rex ipse adulescens scafa exceptus, ut fugeret, multis insilentibus mersus necatusque est, corpus eius ad litus deuolutum indicio loricae aureae cognitum fuit. Caesar Alexandria potitus regnum Cleopatrae dedit Ptolomaei sorori, cum qua consuetudinem stupri habuerat, quae postea regio comitatu Vrbem ingressa est. Rediens inde Caesar Farnacem Mitridatis Magni filium, qui Pompeio in auxilium apud Thessaliam fuerat, rebellantem in Ponto et multas populi Romani prouincias occupantem, uicit acie, postea ad mortem coegit.
23 Inde Romam regressus tertio se consulem fecit cum Marco Aemilio Lepido, qui ei magister equitum dictatori ante annum fuerat. Inde in Africam profectus est, ubi infinita nobilitas cum Iuua Mauritaniae rege bellum reparauerat. Duces autem Romani erant Publius Cornelius Scipio ex genere antiquissimo Scipionis Africani, hic etiam socer Marci Pompei fuerat, Marcus Petreiusque Varus, Marcus Portius Cato, Lucius Cornelius Faustus Sullae dictatoris filius. Contra hos commisso proelio post multas dimicationes uictor fuit Caesar. Cato, Scipio, Petreius, Iuua ipsi se occiderunt. Faustus, Sullae quondam dictatoris filius, Pompei gener, a Caesare interfectus est.
24 Post annum Caesar Romam cum quattuor triumphis ingressus quarto se consulem fecit et statim ad Hispanias est profectus, ubi Pompei filii Gneus Pompeius et Sextus Pompeius ingens bellum praeparauerant. Multa proelia fuerunt, ultimum apud Mundam ciuitatem, in quo adeo Caesar paene uictus est, ut fugientibus suis se uoluerit occidere, ne post tantam rei militaris gloriam in potestatem adulescentium natus annos sex et quinquaginta ueniret. Denique reparatis suis uicit. Ex Pompei filiis maior occisus est, minor fugit.
25 Inde Caesar bellis ciuilibus toto orbe conpositis Romam rediit, agere insolentius coepit et contra consuetudinem Romanae libertatis. Cum ergo et honores ex sua uoluntate praestaret, qui a populo antea referebantur, nec senatui ad se uenienti adsurgeret aliaque regia et paene tyrannica faceret, coniuratum est in eum a sexaginta uel amplius senatoribus equitibusque Romanis. Praecipue fuerunt inter coniuratos duo Bruti ex eo genere Bruti qui primus Romae consul fuerat et reges expulerat, et Gaius Cassius et Seruilius Casca. Ergo Caesar, cum senatus die inter coeteros uenisset ad curiam, tribus et uiginti uulneribus confossus est. Vir, quo nullus umquam bellis magis enituit. Eius siquidem ductu undecies centum nonaginta et duo milia hostium caesa sunt, nam quantum bellis ciuilibus fuderit, noluit adnotare; signis conlatis quinquagies dimicauit, Marcum Marcellum solus supergressus, qui triginta nouem uicibus pari modo fuerat proeliatus. Ad hoc nullus celerius scripsit, nemo uelocius legit, quaternas etiam epistolas simul dictauit. Tantae fuit bonitatis, ut quos armis subegerat, clementia magis uicerit. Eodem tempore Romae tres simul exorti soles paulatim in eandem urbem coierunt; inter coetera portenta quae toto orbe facta sunt, bos in suburbano Romae ad arantem locutus est frustra se urgeri, non enim frumenta sed homines breui defuturos.
EXPLICIT LIBER SEXTVS
PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER SEPTIMVS
INCIPIT LIBER SEPTIMVS
1 Anno Vrbis septingentesimo fere ac nono interfecto Caesare ciuilia bella reparata sunt. Percussoribus enim Caesaris senatus fauebat. Antonius consul partium Caesaris ciuilibus bellis obprimere eos conabatur. Ergo turbata re publica multa Antonius scelera committens a senatu hostis iudicatus. Missi ad eum persequendum duo consules Pansa et Hyrtius et Octauianus adulescens annos xvii natus, patre Octauio senatore genitus, maternum genus ab Aenea per Iuliam familiam sortitus, Caesaris nepos, quem ille testamento heredem reliquerat et nomen suum ferre iusserat. Hic est qui postea Augustus est dictus et rerum potitus. Quare profecti contra Antonium tres duces uicerunt eum apud Mutinam. Euenit tamen ut uictores consules ambo morerentur. Quare tres exercitus uni Caesari Augusto paruerunt.
2 Fugatus Antonius amisso exercitu confugit ad Lepidum, qui Caesaris magister equitum fuerat et tum militum copias grandes habebat. A quo susceptus est. Mox Lepido operam dante Caesar pacem cum Antonio fecit et quasi uindicaturus patris sui mortem, a quo per testamentum fuerat adoptatus, Romam cum exercitu profectus, extorsit ut sibi uicesimo anno consulatus daretur, senatum proscripsit, cum Antonio ac Lepido rem publicam armis tenere coepit. Per hos etiam Cicero orator occisus est multique alii nobiles.
3 Interea Brutus et Cassius interfectores Caesaris ingens bellum mouerunt. Erant enim per Macedoniam et Orientem multi exercitus, quos occupauerant. Profecti sunt igitur contra eos Caesar Octauianus Augustus et Marcus Antonius; remanserat enim ad defendendam Italiam Lepidus; apud Philippos, Macedoniae urbem, contra eos pugnauerunt. Primo proelio uicti sunt Antonius et Caesar, periit tamen dux nobilitatis Cassius, secundo Brutum et infinitam nobililatem, quod cum illis bellum gesserat, uictam interfecerunt. Ac sic inter eos diuisa est res publica, ut Augustus Hispanias, Gallias et Italiam teneret, Antonius Asiam, Pontum, Orientem. Sed in Italia L. Antonius consul bellum ciuile commouit, frater eius qui cum Caesare contra Brutum et Cassium dimicauerat. Is apud Perusium, Tusciae ciuitatem, uictus et captus est, neque occisus.