26 Dioclitianus moratus callide fuit, sagax praeterea et admodum subtilis ingenio et qui seueritatem suam aliena inuidia uellet explere. Diligentissimus tamen et sollertissimus princeps, etsi imperio Romano primus regiae consuetudinis formam magis quam Romanae libertatis inuexerat, adorarique se iussit, cum ante eum cuncti salutarentur. Ornamenta gemmarum uestibus calciamentisque indidit. Nam prius imperii insigne in clamide purpurea tantum erat, reliqua communia.
27 Herculius autem propalam ferus et inciuilis ingenii, asperitatem suam etiam uultus horrore significans. Hic naturae suae indulgens, Dioclitiano in omnibus et saeuioribus consiliis obsecutus. Cum tamen ingrauescente aeuo parum se idoneum Dioclitianus moderando imperio esse sentiret, auctor Herculio fuit, ut in uitam priuatam concederent et stationem tuendae rei publicae uiridioribus iunioribusque mandarent; cui aegre collega obtemperauit. Tamen uterque uno die priuato habitu imperii insigne mutauit, Nicomediae Dioclitianus, Herculius Mediolani, post triumphum inclitum, quem Romae ex numerosis gentibus pompa ferculorum illustri, qua Narsei coniuges sororesque et liberi ante currum ducti sunt. Concesserunt tamen Salonam unus, aller in Licaonia.
28 Dioclitianus priuatus in uilla, quae haud procul a Salonis est, praeclaro otio senuit. Qui dum ab Herculio atque Galerio ad recipiendum imperium rogaretur, tamquam pestem aliquam detestans in hunc modum respondit: «Vtinam Salonae possetis uisere olera nostris manibus instituta, profecto numquam istud temptandum iudicaretis». Vixit annos sexaginta octo, ex quis communi habitu prope nouem egit. Morte consumptus est, ut satis patuit, per formidinem uoluntariam; quippe cum a Constantino atque Licinio uocatus ad festa nuptiarum, per senectam, quominus interesse ualeret, excusauisset, rescriptis minacibus acceptis, quibus increpabatur Maxentio fauisse ac Maximino fauere, suspectans necem dedecorosam uenenum dicitur hausisse. Inusitata uirtute usus, ut solus omnium post conditum Romanum imperium ex tanto fastigio sponte ad priuatae uitae statum ciuilitatemque remearet; contigit igitur ei, quod nulli post natos hommes, ut, cum priuatus obisset, inter diuos tamen referretur.
EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER NONVS
PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER DECIMVS
INCIPIT LIBER DECIMVS
1 His igitur abeuntibus administratione rei publicae Constantius et Galerius Augusti creati sunt diuisusque inter eos ita Romanus orbis, ut Gallias, Italiam, Africam Constantius, Illiricum, Asiam, Orientem Galerius obtineret, sumptis duobus Caesaribus. Constantius tamen contentus dignitate Augusti, Italiae atque Africae administrandae sollicitudinem recusauit, uir egregius et praestantissimae ciuilitatis, diuitiis prouincialium ac priuatorum studens, fisci commoda non admodum adfectans dicensque melius publicas opes a priuatis haberi quam intra unum claustrum reseruari, adeo autem cultus modici, ut feriatis diebus, si amicis numerosioribus esset epulandum, priuatorum ei argentum ostiatim petito triclinia sternerentur. Hic non modo amabilis sed etiam uenerabilis Gallis fuit, praecipue quod Dioclitiani suspectam prudentiam et Maximiani sanguinariam temeritatem imperio eius euaserant. Obiit in Brittania Eboraci principatus anno tertio decimo atque inter diuos relatus est.
2 Galerius, uir et probe moratus et egregius re militari, cum Italiam quoque sinente Constantio administrationi suae accessisse sentiret, Caesares duos creauit, Maximianum, quem Orienti praefecit, et Seuerum, cui Italiam dedit. Ipse Illirico commoratus est. Verum Constantio mortuo Constantinus ex obscuriore matrimonio eius filius in Brittania creatus est imperator et in locum patris exoptatissimus moderator accessit. Romae interea praetoriani excitato tumultu Maxentium Herculii filium, qui haut procul ab Vrbe in uilla publica morabatur, Augustum nuncupauerunt. Quo nuntio Maximianus Herculius ad spem arrectus resumendi fastigii, quod inuitus amiserat, Romam aduolauit e Lucania, quam sedem priuatus elegerat in agris amoenissimis consenescens, Dioclitianumque etiam per litteras adhortatus est, ut depositam resumeret potestatem, quas ille irritas habuit. Sed aduersum motum praetorianorum atque Maxentii Seuerus Caesar Romam missus a Galerio cum exercitu uenit obsidensque Vrbem militum suorum scelere desertus est. Auctae Maxentio opes confirmatumque imperium. Seuerus fugiens Rauennae interfectus est.
3 Herculius tamen Maximianus post haec in contione exercituum filium Maxentium nudare conatus seditionem et conuicia militum tulit. Inde ad Gallias profectus est dolo composito, tamquam a filio esset expulsus, ut Constantino genero iungeretur, moliens tamen Constantinum reperta occasione interficere, qui in Galliis et militum et prouincialium ingenti iam pauore regnabat caesis Francis atque Alamannis, captis eorum regibus, quos etiam bestiis, cum magnificum spectaculum muneris parasset, obiecit. Detectis igitur insidiis per Faustam filiam, quae dolum uiro nuntiauerat, profugit Herculius Massiliaeque oppressus, ex ea enim nauigare ad filium praeparabat, poenas dedit iustissimo exitu, uir ad omnem asperitatem saeuitiamque procliuis, infidus, incommodus, ciuilitatis penitus expers.
4 Per hoc tempus a Galerio Licinnius imperator est factus Dacia oriundus, notus ei antiqua consuetudine et in bello, quod aduersus Narseum gesserat, strenuus laboribus et officiis acceptus. Mors Galerium confestim secuta. Ita res publica tum a nouis quattuor imperatoribus tenebatur, Constantino, Maxentio filiis Augustorum, Licinnio et Maximino nouis hominibus. Quinto tamen Constantinus imperii sui anno bellum aduersus Maxentium ciuile commouit, copias eius multis proeliis fudit, ipsum postremo Romae aduersum nobiles omnibus exitiis saeuientem apud pontem Muluium uicit Italiaque est potitus. Maxentium suppositum ferunt arte muliebri, tenere mariti animum laborantis auspicio gratissimi partus coepti a puero. Non multo deinceps in Oriente quoque aduersus Licinnium Maximinus res nouas molitus uicinum exitium fortuita apud Tarsum morte praeuenit.
5 Constantinus tamen, uir ingens et omnia efficere nitens quae animo praeparasset, simul principatum totius orbis affectans, Licinnio bellum intulit, quamquam necessitudo et adfinitas cum eo esset; nam soror Constantia nupta Licinnio erat. Ac primo eum in Pannonia secunda ingenti apparatu bellum apud Cibalas instruentem repentinus oppressit omnique Dardania, Moesia, Macedonia potitus numerosas prouincias occupauit.
6 Varia deinceps inter eos bella et pax reconciliata ruptaque est. Postremo Licinnius nauali et terrestri proelio uictus apud Nicomediam se dedidit et contra religionem sacramenti Thesalonicae priuatus occisus est. Hic Licinnius annum dominationis fere post quartum decimum, uitae proxime sexagesimum, occidit, auaritiae cupidine omnium pessimus neque alienus a luxu uenerio, asper admodum, haut mediocriter inpatiens, infestus litteris, quas per inscitiam inmodicam uirus ac pestem publicam nominabat, praecipue forensem industriam. Agraribus plane ac rusticantibus, quod ab eo genere ortus altusque erat, satis utilis; ac militiae custos ad ueterum instituta seuerissimus; spadonum et auligorum omnium uehemens domitor tineas soricesque palatii eos appellans. Eo tempore res Romana sub uno Augusto et tribus Caesaribus, quod numquam alias, fuit, cum liberi Constantini Galliae, Orienti Italiaeque praeessent. Verum insolentia rerum secundarum aliquantum Constantinus ex illa fauorabilis animi docilitate mutauit. Primum necessitudine persecutus egregium uirum et sororis filium commodem indolis iuuenem interfecit, mox uxorem, post numerosos amicos.