5 Huic ferunt somnio nomen parentes monitos sacrauisse, quod in Latinum A Deo datum potest intellegi. De hoc etiam oraculo in Asia diuulgatum est eum Valenti successurum, cuius nomen ΘΕΟ atque Δ litteris initiaretur; qua cognitione principii deceptus Theodorus, cum sibi imperium deberi praesumeret, scelestae cupidinis supplicia persoluit. Fuit autem Theodosius propagator rei publicae atque defensor eximius; moribus et corpore Traiano similis, quantum scripta ueterum et picturae docent, a quo et originem traxit: sic eminens status, membra eadem, par caesaries, os, absque eo, quod illi aliquantum uellendo steriles genae, neque tam ingentes oculi erant; nescio an et tanta gratia tantusque flos in facie seu tanta dignitas in incessu fuisset. Mens uero prorsus similis, adeo ut nihil dici queat quod non ex libris in istum uideatur transferri. Clemens animus, misericors, communis, solo habitu differre se ceteris putans; in omnes homines honorificus, uerum effusius in bonos, simplicia ingenia aeque diligere, erudita mirari sed innoxia, largiri magno animo magna, amare ciues uel priuato contubernio cognitos eosque honoribus, pecunia, beneficiis ceteris munerari, praesertim quorum erga se uel patrem aspero casu officia conprobasset. Illa tamen, quibus Traianus aspersus est, uinolentiam scilicet et cupidinem triumphandi, usque eo detestatus ut bella non mouerit sed inuenerit. Ministeria lasciua psaltriasque commessationibus adhiberi lege prohibuit; consobrinarum nuptias tamquam sororum interdixit. Litteris mediocriter doctus, sagax plane multumque diligens ad noscenda gesta maiorum; execrabatur cum legisset superbiam dominantium, praecipue perfidos et ingratos; irasci sane rebus indignis, sed subito flecti, unde quoque dilatione modica emolliebantur interdum seuera praecepta; habuitque a naturae munere quod Augustus a philosophiae doctore; qui cum uidisset eum facile commoueri, ne asperum aliquid statueret, monuit, ubi irasci coepisset, quattuor atque uiginti Grecas litteras memoria recenseret, ut illa concitatio, quae momenti est, mente alio traducta parui temporis interiectu languesceret. Melior haut dubie, quod est rare uirtutis, post auctam annis potentiam regalem auri argentique pondera sublata a tyrannis multis ex suo restituit. Inerat ei cura pielatis eximiae: colere patruum tamquam genitorem, fratris mortui sororisque liberos habere pro suis, cognatos adfinesque parentis animo conplecti. Elegans letumque conuiuium dare nec tamen sumptuosum, miscere colloquia pro personis, studio, dignitatibus, sermone cum grauitate iocundo, blandus pater, concors maritus. Exercebatur neque ad inlecebram neque ad lassitudinem; ambulationibus, cum esset otium, animum reficiens, regebat ualitudinem continentia uescendi.
6 Huius et apud homines mansuetudo et quanta extiterit apud Deum deuotio, hoc uno monstratur exemplo: nam cum apud Mediolanum missarum fruiturus sollemniis ecclesiam uellet intrare eumque beatus Ambrosius pro quodam facinore, nisi publice peniteret, non admissurum se diceret, et prohibitionem humiliter pertulit et satisfactionem non erubescens indictum ab episcopo penitentiae modum deuotus excepit.
7 Huic sociata in coniugio Flaccilla fuit, ex qua Archadium et Honorium genuit; qua defuncta Gallam Valentiniani maioris et Iustinae filiam Valentiniani quoque iunioris sororem in matrimonium duxit, quae ei Placidiam peperit, cui postea de matris nomine Gallae cognomentum accessit.
8 Itaque quinquagesimum Theodosius annum agens aetatis in pace apud Mediolanum rebus excessit humanis utramque rem publicam utrisque filiis Archadio et Honorio quietam relinquens. Corpus eius eodem anno Constantinopolim translatum atque sepultum est.
9 Anno ab Vrbe condita millesimo centesimo quadragesimo nono Archadius Augustus in Oriente, Honorius frater eius in Occidente quadragesimo secundo loco commune imperium, diuisis tantum sedibus, tenere coeperunt. Quorum pater curam uiris potentissimis mandarat habere, id est Rufino Orientalis aulae, Stiliconi Occidentalis imperii. Vixitque Archadius post patris excessum annis duodecim imperiique summam Theodosio filio paruo admodum moriens tradidit.
10 Interea Gildo comes Africae, cognita Theodosii morte, arbitratus minimam in paruulis spem fore, Africam iuri proprio coepit usurpare. Huius frater Mascelzer germani perfidiam perhorrescens in Italiam rediit; Gildo duos eius filios, quos pater reliquerat, dolo circumuentos occidit. Ad hunc iam hostem bello insequendum Mascelzer frater missus est. Mascelzer iam a Theodosio sciens quantum in rebus desperatissimis oratio hominis per fidem Christi clementiam Dei impetraret, Caprariam insulam adiit; inde secum sanctos uiros abducens, cum quibus orationibus ac ieiuniis dies aliquod continuauit et noctes; ante triduum quoque quam hosti contiguus fieret, cernit noctu beatum Ambrosium paulo ante defunctum, quo uel quando uictoriam caperet, diem sibi indicantem et locum. Ac tertio demum die post noctem orationibus hymnisque peruigilem cum quinque solummodo milibus aduersus lxxx milia hostium pergens eos Dei nutu sine bello in deditionem accepit; quo uiso auxiliarii Gildonis barbari ilico terga dedere; Gildo et ipse fugam arripiens ascensa naui, cum in Africam redisset, post aliquot dies strangulatus interiit. Sane idem Mascelzer rerum secundarum insolentia tumens ecclesiam Dei temerare ausus est atque ex ea quosdam non dubitauit extrahere. Secuta mox poena sacrilegium est, nam post aliquantum temporis ipse punitus est.
11 Interea Rufinus, cui a Theodosio Orientalis aulae cura commissa est, malo perfidiae deprauatus, cum barbarorum solaciis regnum temptaret inuadere, morte iustissima poenas luit. Stilico quoque Occidentis tutor imperii, inmemor conlatorum beneficiorum, inmemor adfinitatis, nam socer extabat Honorii, regnum et ipse Eucherio filio affectans ingentia rei publicae intulit mala; nam saepe cum delere posset barbaros, fouit, saepe Alaricum cum Gothis suis uicit, saepe conclusit, semperque dimisit. Cui quis fuerit exitus, suo melius in loco dicetur.
12 Inter haec omnium antiquorum praesentiumque hostium longe inmanissimus Radagaisus rex Gothorum totam repentino inundauit Italiam impetu. Nam fuisse in eius populo plus quam ducenta milia Gothorum ferunt. Hic supra hanc incredibilem multitudinem indomitamque uirtutem barbarus erat et Scytha, qui omnem Romani generis sanguinem diis suis propinare deuouerat. Inuadit ilico Romam pauor infinitus, fit omnium paganorum in Vrbe concursus; adclamatur a cunctis se haec ideo perpeti, quod neglecta fuerint magnorum sacra deorum. Magnis querelis ubique agitur et continuo de repetendis sacris celebrandisque tractatur; feruent tota Vrbe blasphemiae, nomen Christi tamquam lues aliqua probris ingrauatur. Conducuntur a Romanis aduersus Radagaisum duo pagani duces, Gothorum Sarus, Vldin Hunnorum. Sed non sinit Deus rem suae potentiae infidelium uirtutem uideri; conterritus namque diuinitus Radagaisus in aspero Fesulani montis iugo urguente undique timore concluditur agminaque, quibus angusta dudum uidebatur Italia, latendi spe in unum ac paruum uerticem truduntur; quo cum fame et siti conficerentur, rex Radagaisus solus spem fugae sumens captus a Romanis in uincla coicitur ac paulisper retentus uita priuatur. Tanta uero multitudo captiuorum Gothorum fuisse fertur, ut uilissimorum pecodum modo singulis aureis passim greges hominum uenderentur.
13 Interea Alaricus Italiam ingressus, cum ab Honorio sedes quo cum suo exercitu consistere possit expeteret, Honorius deliberato consilio ei Gallias concessit; qui dum ad Galliam pergens ob recuperationem iumentorum apud Pollentiam aliquantulum resedisset, Stilico comes in perniciem rei publicae Gothos pertemptans, dum eos insidiis adgredi cuperet, belli summam Sauli pagano duci commisit. Qui ipso sacratissimo die Paschae Gothis nil tale suspicantibus super eos inruit magnamque eorum partem prostrauit; nam primum perturbati Gothi ac propter religionem cedentes, demum arma corripiunt, more se solito cohortantur uictoremque uirtute potiori prosternunt exercitum. Hinc in rabiem furoris excitati coeptum iter deserentes Romam contendunt petere, cuncta per quae ierant igni ferroque uastantes. Nec mora uenientes Vrbem capiunt, deuastant, incendunt, dato tamen prius praecepto, ut si qui in sancta loca praecipueque sanctorum apostolorum Petri et Pauli basilicas confugissent, hos in primis inuiolatos securosque esse sinerent, deinde in quantum possint praedae inhiantes a sanguine temperarent. Capta itaque Roma est anno millesimo centesimo sexagensimo quarto conditionis suae. Die sane tertia sponte Gothi Vrbe discedunt, facto aliquantarum aedium incendio, sed ne tanto quidem, quantum olim a Caesare factum est.