14 Deinde per Campaniam, Lucaniam Britiamque simili strage bacchantes Regium peruenere, in Siciliam transfretare cupientes. Quo cum transmeare ascensis nauibus uellent, perpessi naufragium plures suorum amisere. Halaricus inter haec, dum quid ageret deliberaret, apud Consentiam subita morte defunctus est. Gothi Basentum amnem de alueo suo captiuorum labore deriuantes Halaricum in medio eius alueo cum multis opibus sepeliunt amnemque meatui proprio reddentes, ne quis locum scire possit, captiuos qui interfuerant extingunt.
15 Regem deinceps Athaulfum Alarici adfinem Gothi constituentes Romam redeunt: si quid residui fuit, more locustarum eradunt, auferentes exinde Gallam Placidiam Theodosii principis filiam, sororem Honorii, quam sibi Athaulfus apud Forum Cornelii coniugio sociauit. Quae multo post rei publicae commodo fuit. Nam ad hoc mariti animum acerrimo ingenio subtilibus blandimentis inflexit, ut ultro a Romanis pacem expeteret. Qui ad Gallias proficiscens dein apud Barchilonem fraude suorum occisus est. Post quem Segericus regnum capiens, dum pacem Romanis seruare disponit, et ipse a suis peremptus est. Deinde Wallia regnandi iura suscepit ad hoc electus a Gothis, ut pacem infringeret, ad hoc a Deo ordinatus, ut confirmaret.
16 Interea comes Stilico Wandalorum perfidae et dolosae gentis genere editus, Eucherium, ut dictum est, filium iam a puero Christianorum persecutionem meditantem, ut in imperio substitueret, ante biennium Romanae inruptionis gentes copiis uiribusque intolerabiles, hoc est Alanorum, Sueuorum, Wandalorum, Burgundionum, ultro in arma suscitauit easque pulsare Gallias uoluit, ut sub hac necessitate a genero in filium extorquere imperium possit. Tandem ubi imperatori Honorio exercituique Romano haec tam ingentia damna patefacta sunt, commoto iustissime exercitu occisus est Stilico, qui ut unum puerum purpuram indueret, totius generis humani sanguinem dedidit. Occisus Eucherius eius filius paucique cum isdem satellites tantarum molitionum puniti sunt. Eodem tempore clarissima Vrbis loca fulminibus diruta sunt, quae inflammari ab hostibus nequiuerunt.
17 Inter haec apud Brittanias Gratianus tyrannus mox creatur occiditur. Huius in loco Constantinus ex infima militia propter solam spem nominis sine merito uirtutis eligitur. Qui ad Gallias transiens saepe a barbaris incerto foedere inlusus detrimento magis rei publicae fuit quam augmento. Tunc duo iuuenes locupletes, Didimus et Viridianus, adsumptis propriis seruulis ac uernaculis sese patriamque a barbaris et tyranno defensare moliti sunt. Aduersus hos Constantinus Constantem filium ex monacho Caesarem factum cum quibusdam foederatis barbaris in Hispanias misit. Constans barbarorum fultus auxilio eos primo proelio peremit. Quibus barbaris dum claustra Pyrinaei montis commissa fuissent, ab eis tota illa, quae per Gallias bachabatur, ferocitas gentium Hispaniarum prouinciis intromissa est. Itaque post multas strages, incendia et rapinas tandem diuisis sedibus barbari ad aratra conuersi Romanorum residuos coeperunt ut socios amicosque fouere.
EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER DVODECIMVS
PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER TERTIVS DECIMVS
INCIPIT LIBER TERTIVS DECIMVS
1 Igitur imperator Honorius, dum uires rei publicae cotidianis cerneret labefactari incommodis, uirum strenuum et bellicosum Constantium comitem ad Gallias cum exercitu mittit. Is mox Galliam ingressus est, continuo Constantinum tyrannum apud Arelatem extinxit, Constans uero eius filius a Gerontio suo comite Viennae peremptus est. In cuius locum Gerontius Maximum quendam substituens, ipse a suis militibus iugulatus est. Maximus deinde purpura exutus in Hispania exulans egens obiit. Exinde Iobinus apud Gallias, mox adsurrexit, cecidit. Sebastianus tyrannus frater eius continuo creatus occisus est. Tertullus consul, qui se futurum principem in senatu gloriatus est, pari nihilominus exitu periit. Attalus a Gothis imperator effectus, postmodum captus a Constantio missusque Honorio truncata manu uitae relictus est. Heraclianus quoque cum Sabino genero cum tribus milibus ac septingentis nauibus ex Africa Romam tendens, occursu comitis Marini territus et in fugam uersus, arrepta naui solus Carthaginem rediit ibique peremptus est. Hos omnes Honorius optima religione magnaque Constantii industria superauit, merito sane, nam his diebus praecipiente Honorio, fauente Constantio, sopitis apud Africam haereticis pax Ecclesiae redditur. In qua fulgentissimus tunc apud Ipponiregium totiusque magister Ecclesiae florebat Augustinus.
2 Interea Wallia Gothorum rex Dei iudicio territus Placidiam apud se honeste habitam, exigente Constantio, fratri Honorio reddidit pacemque cum eo datis lectissimis obsidibus pepigit seque pro Romanis aduersus barbaros, qui Hispanias inuaserant, pugnaturum spopondit. Mittunt e contrario Wandalorum, Alanorum Sueuorumque reges principi Honorio legationem in his uerbis: «Tu cum omnibus pacem habe, omnium obsides accipe. Nos nobis confligimus, nobis perimus, tibi uincimus, tuae erit quaestus rei publicae si utrique pereamus».
3 His ita tantis incommodis Deo fauente sopitis Honorius Gallam Placidiam germanam suam Constantio suo comiti fide integerrimo et ingenti uiro iamdudum promissam magno cunctorum gaudio sociauit, ex qua Valentinianum filium Constantius genuit, qui postea rei publicae imperium gessit. Hoc in tempore foedus firmissimum cum rege Gothorum Wallia Constantius pepigit, tribuens ei ad habitandum Aquitaniam Galliae prouinciam eiusdemque prouinciae quasdam ciuitates uicinas. Cernens itaque Honorius ubique se Constantii uirtute et ingenio seu per bella seu pacis moderatione tueri, eum cunctis adnitentibus apud Rauennam in regni consortium adsciuit, qui necdum septem mensibus euolutis ex hac luce subtractus est.
4 His diebus apud Bethleem Palaestinae beatissimus Hieronymus expletis xci annis ad Christum migrauit.
5 Sequenti tempore Maximus apud Hispanias factione Iouiniani, qui tunc in re militari clarus habebatur, tyrannidem arripuit. Nec multo post superati utrique et capti ab Honorii exercitu eidem, cum apud Rauennam tricennalia sua perageret, praesentantur.
Hac tempestate Brittanni Scottorum Pictorumque infestationem non ferentes Romam mittunt ac sui subiectione promissa contra hostes auxilia flagitant. Quibus statim ab Honorio missa militum legio magnam barbarorum multitudinem strauit coeterosque Brittaniae finibus expulit. Sed mox ut discessere Romani, aduecti iterum nauibus hostes obuia quaeque sibi conculcant ac deuorant. Rursumque aduolant Romani caesumque hostem trans maria fugant.
6 Hoc tempore dum Wandali Alanique Hispanias infestarent, Honorius ad eas defensandas Castinum ducem cum exercitu dirigit. Qui Castinus praeclarum uirum Bonifatium ac bellicis artibus exercitum inepto et iniurioso imperio ab expeditionis suae societate auertit. Bonifatius uero periculosum sibi indignumque ratus eum sequi, quem discordem superbientemque expertus esset, celeriter se ad portum Vrbis atque inde ad Africam proripuit magnumque postmodum rei publicae detrimentum totiusque Africae causa excidii extitit. Castinus uero tanto collega ob suam intemperantiam priuatus nihil dignum in Hispaniis gessit.