His diebus Iudaeorum pontifex Onias Simonis Iusti filius clarus habebatur. Tunc etiam Quintus Ennius poeta Tarenti nascitur, qui post Romae deguit contentus unius ancillae ministerio.
28 Quintus Lutatius, Aulus Manlius consules creati sunt. Bellum Faliscis intulerunt, quae ciuitas Italiae opulenta quondam fuit, quod ambo consules intra vi dies, quam uenerant, transigerunt, xv milibus hostium cesis, coeteris pace concessa, agro tamen ex medietate sublato.
PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER TERTIVS
INCIPIT LIBER TERTIVS
1 Finito igitur Punico bello, quod per xxii annos tractum est. Romani iam clarissima gloria noti legatos ad Ptolomeum Aegypti regem miserunt auxilia promittentes, quia rex Syriae Antiochus bellum ei intulerat. Ille gratias Romanis egit, auxilia non accepit. Iam enim fuerat pugna transacta. Eodem tempore potentissimus rex Siciliae Hiero Romam uenit ad ludos et ducenta mofiiorum tritici populo dono exhibuit.
2 Lucio Cornelio Lentulo Fuluio Flacco consulibus, quibus Hiero Romam uenerat, etiam contra Ligures intra Italiam bellum gestum est. Nam idem consules primi trans Padum Romanas duxere legiones. Pugnatum est ibi cum Insubribus et Liguribus, quorum interfecta sunt xxiii milia, v milia capta sunt, et de his triumphatum est. Sequenti anno in Piceno flumen sanguinem effluxit et apud Tuscos caelum ardere uisum est et Arimini nocte multa luce fulgente tres simul lunae apparuere. Carthaginienses tamen bellum reparare temptabant, Sardinienses, qui ex conditione pacis Romanis parere debebant, ad rebellandum inpellentes. Venit tamen Romam legatio Carthaginiensium et pacem impetrauit.
3 Tito Manlio Torquato Gaio Atilio Vulgo consulibus, de Sardis triumphatum est, et pacem omnibus locis facta Romani nullum bellum habuerunt, quod his post Romam conditam semel tantum Numa Pompilio regnante contigerat.
4 Lucius Postumius Albinus, Gneus Fuluius Centummallus consules bellum contra Illirios gesserunt et multis ciuitatibus captis etiam reges in deditionem acceperunt. Ac tum primum ex Illiriis triumphatum est.
5 Aemilio consule ingentes Gallorum copiae Alpes transierunt. Sed pro Romanis tota Italia consensit, traditumque est a Fauio historico, qui ei bello interfuit, dcc milia hominum parata ad id bellum fuisse. Sed res per consules tantum prospere gesta est. xl milia hostium interfecta sunt et triumphus Aemilio decretus. Gallorum siquidem animi feroces, corpora plus quam humana erant, sed experimento deprehensum est, quod uirtus eorum, sicut primo impetu maior quam uirorum est, ita sequens minor quam feminarum; Alpina corpora humenti caelo educata habent quiddam simile niuibus suis, cum mox calore pugnae statim in sudorem eunt et leui modo quasi sole laxantur. Hi Brittomaro duce non prius posituros se baltea iurauerunt, quam Capitolium incendissent. Factumque est; nam uictos eos Aemilius in Capitolio discinxit, et quia dux eorum de Romano milite Marti suo torquem auream deuotasset, de ipsius Ariobistonis reliquorumque Gallorum torquibus aureum trophaeum Ioui erexit.
6 Aliquot deinde annis post contra Gallos intra Italiam pugnatum est, finitumque bellum Marco Claudio Marcello Gneo Cornelio Scipione consulibus. Marcellus deinde cum inprudens in manus Gallorum incidisset omniaque infesta uidisset, nec qua euadere possit haberet, in medium hostium inrupit; quibus inopinata audacia perculsis, regem quoque eorum Vitrodomarum nomine occidit, atque ubi spes salutis uix fuerat, inde opima retulit spolia. Postea cum collega ingentes copias Gallorum peremit, Mediolanum expugnauit, grandem praedam Romam pertulit. Ac triumphans Marcellus spolia Galli stipiti inposita humeris suis uexit.
7 Minucio Rufo Publio Cornelio consulibus, Histris bellum inlatum est, quia latrocinati nauibus Romanorum fuerant, quae frumenta exhibebant, ac multo Romanorum sanguine fuso perdomiti sunt. Hac tempestate Iudaeorum pontifex Simon Oniae filius extitit. Eodem anno bellum Punicum secundum Romanis inlatum est per Annibalem Carthaginiensium ducem, qui iamdudum Hamilcari patri ad aras iurauerat, cum adhuc nouem esset annorum, se, ut primum posset, aduersus Romanos pugnaturum. Annibal ergo Saguntum, Hispaniae ciuitatem Romanis amicam, oppugnare adgressus est, annum agens uicesimum aetatis, copiis congregatis centum quinquaginta milium. Huic Romani per legatos denuntiauerunt ut bello abstineret. His legatos admittere noluit. Romani etiam Carthaginem miserunt, ut mandaretur Annibali ne bellum contra socios populi Romani gereret. Dura responsa a Carthaginiensibus data sunt. Saguntini interea fame uicti sunt captique ab Annibale ultimis poenis afficiuntur. Quibus hoc ante portenderat triste prodigium; nam cum paene enixa mulier esset, infans in uterum regressus ciuitatis excidium significauit. Huius tantae cladis auctor Annibal poscitur; tergiuersantibus Poenis dux legationis: «Quae», inquit, «mora est?» Fauius: «In hoc ego sinu bellum pacemque porto; utrum eligitis?» Succlamantibus: «Bellum», «Igitur», inquid, «accipite», et excusso in media curia togae gremio non sine horrore, quasi plane sinu bellum ferret, effudit.
8 Tum Publius Cornelius Scipio cum exercitu in Hispaniam profectus est, Tiberius Simpronius in Siciliam. Bellum Carthaginiensibus indictum est. Annibal relicto in Hispania fratre Hasdrubale Pirineum transiuit. Alpes adhuc tum ea parte inuias sibi patefecit. Traditur ad Italiam lxxx milia peditum, x milia equitum., septem et xxx elefantos adduxisse. Interea multi Ligures et Galli Annibali se coniunxerunt. Simpronius Gracchus, cognito ad Italiam Annibalis aduentu, ex Sicilia exercitum Ariminum traiecit.
9 Publius Cornelius Scipio Annibali apud Ticinum primus occurrit. Commisso proelio, fugatis suis et paene omnibus extinctis, ipse a filio Scipione liberatus, saucius tamen, in castra rediit. Pugnatum deinde est eodem consule ad Treuiam fluuium iterumque Romani superati sunt. Simpronius Gracchus et ipse confligit apud eundem amnem, amissoque exercitu paene solus euasit; in eo tamen bello etiam Annibal sauciatus est. Tunc se Annibali multi Itali dedidere. Qui posteaquam in Etruriam primo uere transiret, in summo Apennino tempestate correptus biduo continuo immobiliter stetit niuibus cum exercitu conclusus, ubi magnus hominum numerus, iumenta quam plurima, elefanti paene omnes frigore perierunt. Diris tunc etiam Romani prodigiis territi sunt; nam et solis orbis inminui uisus est et apud Arpos palmae in caelo uisae, sol quoque cum luna pugnasse, apud Capenas duae lunae ortae sunt, in Sardinia sanguine duo scuta sudarunt, Faliscis caelum scindi uisum est, apud Antium cruentae spicae in corbem cecidere. Igitur Annibal ad Tusciam ueniens Flamminio consuli occurrit. Ipsum Flamminium interemit; Romanorum xxv milia caesa sunt, coetera diffugerunt. Missus aduersus Annibalem postea a Romanis Q. Fauius Maximus. Is eum differendo pugnam ab impetu fregit; nam per summa montium iuga et abditos nemorum saltus castra ponens, Annibalis feruorem elusit moxque inuenta occasione uicit. Victus quoque Annibal fertur de Fauio suis ita dixisse: «Numquid non dixi uobis, quod montana haec nubes maxima nos in campo ui tempestatis obrueret?»
10 Quingentesimo et xl anno a condita Vrbe Lucius Aemilius Paulus, Publius Terentius Varro contra Annibalem mittuntur Fauioque succedunt. Qui Fauius ambos consules monuit, ut Annibalem callidum et inpatientem ducem non aliter uincerent quam proelium differendo. Verum cum inpatientia Varronis consulis, contradicente altero consule id est Aemilio Paulo, apud uicum qui Cannae appellatur in Apulia pugnatum esset, ambo consules ab Annibale uincuntur. Nam cum comperisset Annibal Aufidum amnem ingentes auras mane proflare, quae arenarum et pulueris uertices agerent, sic direxit aciem, ut tota uis a tergo suis, Romanis in ora et oculos incideret, eaque de causa Romanorum exercitum strauit. In ea pugna tria milia Afrorum pereunt, magna pars de exercitu Annibalis sauciatur. Nullo tamen Punico bello Romani grauius accepti sunt. Periit enim in eo consul Aemilius Paulus, qui dum saucius in quodam saxo resedisset, offerente ei Lentulo equum quo fugeret, ut cladi superesset, noluit atque ibi persedit donec ab hostibus peremptus est. Perierunt autem ibi consulares aut praetorii xx, senatores capti aut occisi xxx, nobiles uiri ccc, militum xl milia, equitum iii milia et quingenti. Varro consul cum quinquaginta equitibus Venusium fugit. Nec dubium est ultimum illum diem Romani status futurum fuisse, si Annibal mox post uictoriam ad peruadendam Vrbem contendisset. Varro Romam rediit gratiaeque ei a senatu et populo actae sunt quod rem publicam non desperasset; non autem uitae cupiditate sed rei publicae amore se superfuisse reliquo aetatis suae tempore adprobauit; nam barbam capillumque summisit et postea numquam recubans cibum coepit; honores quoque, cum ei deferrentur a populo, renuntiauit, dicens felicioribus magistratibus rei publicae opus esse. In omnibus his tamen malis nemo Romanorum pacis mentionem habere dignatus est. Serui, quod numquam ante, manumissi et milites facti sunt.