19 Quinto Caecilio Lucio Valerio consulibus omnes ciuitates, quae in Brittiis ab Annibale tenebantur, Romanis se tradiderunt.
20 Anno quarto decimo posteaquam in Italiam Annibal uenerat, Scipio, qui multa bene in Hispania egerat, consul est factus et in Africam missus. Cui uiro diuinum quiddam inesse existimabatur, adeo ut putaretur etiam cum numinibus habere sermonem. Is in Africa contra Annonem ducem Afrorum pugnat, exercitum eius interficit. Secundo proelio castra capit cum quattuor et quingentis militibus, undecim milibus occisis. Sifacem Numidiae regem, qui se Afris coniunxerat, capit et castra eius inuadit. Sifax cum nobilissimis Numidis et infinitis spoliis Romam a Scipione mittitur. Qua re audita omnis fere Italia Annibalem deserit. Ipse a Carthaginiensibus redire in Africam iubetur, quam Scipio uastabat.
21 Ita anno septimo decimo ab Annibale Italia liberata est, quam flens dicitur reliquisse. Legati Carthaginiensium pacem a Scipione petiuerunt. Ab eo ad senatum Romam missi sunt. xlv diebus his indutiae datae sunt, quousque ire Romam et regredi possent. Et triginta milia pondo argenti ab his accepta sunt. Senatus ex arbitrio Scipionis pacem iussit cum Carthaginiensibus fieri. Scipio his conditionibus dedit, ne amplius quam triginta naues haberent, ut quingenta milia pondo argenti darent, captiuos et perfugas redderent.
22 Interim Annibale ueniente ad Africam pax turbata est, multa hostilia ab Afris facta sunt. Legati tamen eorum ex Vrbe uenientes a Romanis capti sunt et iubente Scipione dimissi. Annibal quoque frequentibus proeliis uictus a Scipione petere etiam ipse coepit pacem. Cum uentum esset ad colloquium, isdem conditionibus data est quibus prius, additis quingentis milibus ponderibus argenti centum milia librarum propter nouam perfidiam. Carthaginiensibus conditiones displicuerunt iusseruntque Annibalem pugnare. Infertur a Scipione et Masinissa, alio rege Numidarum qui amicitiam cum Scipione fecerat, Carthagini bellum. Annibal tres exploratores ad Scipionis castra misit, quos captos Scipio circumduci per castra iussit ostendique his totum exercitum, mox etiam prandium dari dimittique, ut renuntiarent Annibali quae apud Romanos uidissent.
23 Interea proelium ab utroque duce instructum est, quale uix ulla memoria fuit, cum peritissimi uiri copias suas ad bellum educerent. Scipio uictor recedit paene ipso Annibale capto, qui primum cum multis equitibus, deinde cum uiginti, postremo cum quattuor euasit. Inuenta in castris Annibalis argenti pondo uiginti milia, auri octingenta, coetera supellectilis copiosa. Post id certamen pax cum Carthaginiensibus facta est. Scipio Romam rediit, ingenti gloria triumphauit atque Africanus ex eo appellari coeptus est. Finem accepit secundum Punicum bellum post annum nonum decimum quam coeperat.
EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER TERTIVS
PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA LIBER QVARTVS
INCIPIT LIBER QVARTVS
1 Transacto Punico bello secutum est Macedonicum contra Philippum regem quingentesimo et quinquagesimo et primo anno ab Vrbe condita.
2 Titus Quintius Flamminius aduersum Philippum rem prospere gessit, et pax ei data est his legibus: ne Greciae ciuitatibus, quas Romani contra eum defenderant, bellum inferret, ut captiuos et transfugas redderet, quinquaginta solas naues haberet, reliquas Romanis dederet, per annos decem quaterna milia pondo argenti praestaret et obsidem daret filium suum Demetrium. Titus Quintius etiam Lacedaemoniis intulit bellum. Ducem eorum Nabidem uicit et quibus uoluit conditionibus in fidem accepit. Ingenti gloria triumphauit, duxit ante currum nobilissimos obsides, Demetrium Philippi filium et Armenem Nabidis. Romani captiui, qui sub Annibale per Greciam uenditi fuerant, uniuersi recepti capitibus rasis ob detersam seruitutem currum triumphantis secuti sunt. Eodem tempore Insubres Boii, a quibus Ticinum ciuitas condita est, atque Cenomanni contractis in unum uiribus Amilcare Poenorum duce, qui in Italia remanserat, Cremonam Placentiamque uastantes difficillimo bello a Lucio Fuluio praetore superati sunt. Consul Marcellus in Etruria a Boiis oppressus magnam partem exercitus perdidit; cui postea Furius alter consul auxilio accessit atque ita uniuersam Boiorum gentem igni ferroque uastantes propemodum usque ad nihilum deleuerunt.
3 Transacto bello Macedonico secutum est Syriacum contra Antiochum regem Publio Cornelio Scipione Acilio Glabrione consulibus. Huic Antiocho Annibal se iunxerat Carthaginem patriam suam, metu ne Romanis traderetur, relinquens. Acilius Glabrio in Achaia bene pugnauit. Castra regis Antiochi nocturna pugna capta sunt, ipse fugatus. Philippo, quia contra Antiochum Romanis fuisset auxilio, filius Demetrius redditus est.
Publio Scipione Africano iterum Tito Sempronio Longo consulibus, apud Mediolanium decem milia Gallorum caesa, sequenti autem proelio undecim milia Gallorum, Romanorum uero quinque milia occisa sunt. Minucius a Liguribus in extremum periculi adductus et insidiis hostium circumuentus uix Numidarum equitum industria liberatus est.
4 Lucio Cornelio Scipione et Gaio Laelio consulibus, Scipio Africanus fratri suo Lucio Cornelio Scipioni consuli legatus contra Antiochum profectus est. Annibal, qui cum Antiocho erat, nauali proelio uictus est. Ipse postea Antiochus circa Sipulum Magnesiam Asiae ciuitatem a consule Cornelio Scipione ingenti proelio fusus est. Auxilio fuit in ea pugna Romanis Eumenes Attali regis frater, qui Eumeniam in Frigia condidit. Quinquaginta milia peditum, tria equitum eo certamine ex parte regis occisa sunt. Tum rex pacem petit. Isdem conditionibus data est a senatu, quamquam uicto, quibus ante offerebatur: ut ex Europa et Asia recederet atque intra Taurum se contineret, decem milia talentorum et uiginti obsides praeberet, Annibalem concitatorem belli dederet. Eumeni regi donatae sunt a senatu omnes Asiae ciuitates quas Antiochus bello perdiderat, et Rhodiis, qui auxilium Romanis contra regem Antiochum tulerant, multae urbes concesserunt. Scipio Romam rediit, ingenti gloria triumphauit. Nomen et ipse, ad imitationem fratris, Asiagenis accepit, quia Asiam uicerat, sicuti frater ipsius propter Africam domitam Africanus appellabatur. Lucius Bebius in Hispaniam proficiscens a Liguribus circumuentus cum uniuerso exercitu occisus est, unde adeo ne nuntium quidem superfuisse constat, ut internitionem ipsam Romae Massilienses nuntiare curauerint. Marcius consul aduersus Ligures profectus superatusque quattuor milia militum amisit.
5 Spurio Postumio Albino Marco Philippo consulibus M. Fuluius de Aetolis triumphauit. Annibal, qui, uicto Antiocho, ne Romanis traderetur, ad Prusiam Bithyniae regem fugerat, repetitus etiam ab eo est per Titum Quintium Flamminium. Et cum tradendus Romanis esset, uenenum bibit et apud Libyssam in finibus Nicomedensium sepultus est. Eodem anno Scipio Africanus ab ingrata sibi Vrbe diu exulans apud Amiternum morbo periit. Tunc Vulcani insula, quae ante non fuerat, repente mari est edita. His quoque diebus actum est quod de Heliodoro Machabaeorum narrat historia.
6 Philippo rege Macedoniae mortuo, qui et aduersus Romanos bellum gesserat et postea Romanis contra Antiochum auxilium tulerat, filius eius Perseus in Macedonia rebellauit ingentibus copiis ad bellum paratis. Nam adiutores habebat Cotum Thraciae regem et regem Illirici Gentium nomine. Romanis autem in auxilium erant Eumenes Asiae rex, Ariaratus Cappadociae, Antiochus Syriae, Ptolomeus Aegypti, Masinissa Numidiae. Prusias autem Bithyniae, quamquam sororem Persei uxorem haberet, utrisque se equum praebuit. Dux Romanorum Publius Licinius consul contra eum missus est et a rege graui proelio uictus. Neque tamen Romani, quamquam superati, regi petenti pacem praestare uoluerunt nisi his conditionibus: ut se et suos senatui et populo Romano dederet. Mox missus contra eum Lucius Aemilius Paulus consul et in Illiricum Gaionicius praetor contra Gentium. Sed Gentius facile uno proelio uictus mox se dedidit. Mater eius et uxor et duo filii, frater quoque simul in potestatem Romanorum uenerunt. Bello intra xxx dies perfecto, ante cognitum est Gentium uictum, quam coeptum bellum nuntiaretur.