Выбрать главу

§ 3. Источники церковной истории

Источниками церковной истории являются те писания, которые дают нам познание прошлого. Одни из них подлинники как то: грамоты, сообщения свидетелей-очевидцев, надписи, памятники и подобные современные монументы (печати, монеты и т. д.). другие из них производные. Таковы суть: сообщения позднейших писателей на основании древнейших вполне или отчасти утраченных источников. Далее источники истории бывают официальные и частные. Первые — это представления должностных лиц, сделанные по долгу службы. Что касается вторых, то к таковым относятся сообщения частных или даже официальных лиц, но в частной переписке. По своей достоверности официальные источники заслуживают предпочтения.

Для церковного историка особенно важными представляются: деяния и постановления соборов, декреты, буллы и бреве пап, указы и пастырские послание епископов, касающиеся церкви государственные законы, заключенные между государством и церковью договоры или конкордаты, относящиеся к литургии или другому богослужению писания, первоисповедные формулы, монашеские уставы, отчасти мученические акты и жития святых.

Этим одним дело не ограничивается. На втором месте должны быть изучены частные источники, сначала подлинные, а поскольку они утрачены или недостаточны, то и производные.

Для облегчения пользования источники большею частью объединяются в сборники. Такая работа произведена в отношении церковной литературы Древнего времени, а отчасти и Средних веков. В такие же сборники по большей части объединены также и исторические памятники отдельных стран.

Важнейшими из доселе опубликованных сборников являются следующие:

1. Надписи и памятники. — De Rossi, Inscriptiones christianae urbis Romae septimo saeculo antiquiores, I–II, prem. Part., 1857–88, — Le Blant, Inscriptions chretiennes de la Gaule, 3 vol., 1855–92. — Hubner, Inscriptiones Histaniae christianae, 1871; Inscriptiones Britanniae christianae. 1876. — F. Piper, Einleitung in die monumentale Theologie, 1867. — F. — X. Kraus, Die chrislichen Inschriften der Rheinlande, 2 Bde. 1890–94.

II. Сборники соборов. — Labbe et Cossart, Sacrosancta concilia, 17 fol., Paris. 1674; ed. Coleti, 23 fol., Ven., 1728–34; Suppl., 6 fol. (до 1720), ed. Mansi Luccae, 1748–52. — J. Hardouin, Acta concoliorum et epistolae decretales ac constitutions summorum pontificum ab a. Chr. 34 usque ad. A. 1714, 11 fol. Par. 1715. — J. D. Mansi, Sacr. consil. nova et ampliss. collectio, 31 fol. (работа доведена до 1439). Flor. et. Ven., 1759–98. — Collectio Lacensis, Acta et decreta s. Consil. recentiorum 7 vol., 1870–90. — Sirmond et La Lande, Conc. ant. Galliae, 4 fol., 1629–66. — Aguirre, Coll. max. conc. Hispaniae, 4 fol., 1693. — Wilkins, Conc. Magnae Britanniae, 4 fol., 1734. — Haddan-Stubbs, Concils and eccl. Documents rel. to Great-Britain, I–III, 1869–78. — Hartzheim, Concilia Germaniae. 11 fol., 1749–90. — C. J. von Hefele, Conciliengeschichte, 7 vol., 1855–71. Tom I–IV, 2 A., 1873–79; t. VIII et IX опубликовал Hergenroether, 1887–90; t. V et VI, 2 A., 1886–90. Knoepfier. C. H. Turner, Ecclesiae Ossidentalis monumenta iuris antiqussiva. Canonum et conciliorum graecorum interpretations latinae. Oxinii. 1899–09. H. Gelzer, H. Hilgenfeld et O. Cuntz, Patrum Nicaenorum nomina latine, graece ete. Leip. 1904. Русск. перевод: Деяния Вселенских Соборов. Т. I–VII, Каз. 1859–73.

III. Папские акты — Bullarium romanum, масса изданий. Все неполны и мало удовлетворительны. Лучшее Coquelines, 19 tol., Romae, 1739–44; до 1740, 15 vol. in 4. Prato, 1843 sqq. Туринское издание 23 vol. in 4, 1857–72, перепечатка издания Coquelines. Pontificum Romanorum a S. Slemente I usque ad. S. Leonem M. epistolae genuinae, ed, Coustant, 1721 (Schoenemann, 1796); a S. Hilaro usque ad S. Homisdam, ed. A. Thiel, 1868. — Regesta pontiff. Rom. ab. Condita ecclesia ad a. 1198, ed, Jaffe, 1851; ed. II cur., Loewrnfeld, Kaltenbrunner, Ewald, 1885–88; inde ab. a 1198 ad a. 1304. ed. A. Potthast, 1874–75. — Corpus iuris canonici, ed. Richter, 1833; Friedberg, 1879–81. F. Laubin, Introductio in C. I. C. Freib. 1889. O. Guenther, Epistulae imperatorum, pontificum… ab anno 398 usque ad annum 553 datae. Vind. Csel. P. Fred. Kehr, Regesta Pontificum Romanorum; Italia pontificia sive Repertorium privilegioum et literum a Romanis Pontificibus ante annum 1598 Italiae esslesis, monasteries… concessorum. I vol., Roma, Berlin, Weidmann, 1906.

IV. Законы государственные и конкордаты. — Cod. Theldosianus cum perpet. Commentaries Jac. Gothofredi ed. J. D. Ritter, 6 fol., Lips., 1737–43. — Corpus iuris civilis, ed, Dion. Gothofredus, 6 fol. Lugdun., 1589; edid. Fraters Kriegelii. Lipsiae, 1833–43. — Collectio librorum iuris anteiustiniani, ed. Mommsen. Kruger, Studemund, 3 vol., Berol., t. III, 1890. — Digesta Iustiniani Aug. recens. Mommsen et Kruger, Berol., 1868–70. — Fontes iuris rom. antiqui ed. C. G. Bruns, 4 ed., Frib. in Br., 1879. Suppl. ed. Mommsen, 1881. — Monumenta German. histor., ed. Pertz; Leges, I–V, 1835–89. — E. v. Munch, Vollstandige Sammlung aller aelrteren und neueren Konkordate, 2 vol., 1830–31. Walter, Fontes iuris eccl. antiqui et hodierni 1862. — Nussi, Conventiones, 1870. Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, ed. Th. Mommsen et P. M. Meyer, 2 vol. in 4, Berlin, 1905–1906.

V. Литургические памятники. — E. Renaudot. Liturg. orient. coll., 2 vol., Par., 1716. — Muratori, Liturgia Romana vetus, 2 vol., Venet., 1748. — J. A. Assemani, Cod. lirurgicus essles. univ., 13 vol., Rom., 1749. — Daniel, Cod. liturgy. eccl. univ., 4 vol., Lips., 1847–53. Denzinger, Ritus Orientalium, 2 vol., 1863–64. — Swainson, The Greek Liturgies, 1884. — Brightman, Liturgies Eastern and Western, I, 1896. — F. Cabrol et H. Leclecq, Monumenta esslesiae Liturgica, I. Reliquiae Liturgicae vetustissimae, in — 4, Paris, Picard. U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, 1890–92, Bibkiotheque liturgique, I, 1893 et. s. — Le Repertorium a completer par C. Brume, Repertorium Repertorii, Keitischer Wegweiser durch. U. Chevaliers Repert. hymn., Leipzig, Reisland, 1901. — Weale et Misset, Anakecta Liturgica, 3 vol., 1888–94. — C. Brume et G. M. Dreves, Analecta hymnica medii aebi, en cours de publication. — H. Ehrensberger, Libri liturgici bibliothecae Vaticanae manuscripti, Fribourg, Herder, 1897.