I кожны, нават той, хто не верыў у казкі, з радасцю падумаў: вось яно. Вось яна, тая адзіная прычына, якая можа прагнаць здранцвенне. I трэба скарыстаць яе, іначай дзень — і яшчэ дзве роты, якія ідуць недзе дарогаю, і расправа, і катарга. Толькі адагнаць іх, хоць бы на хвіліну, каб потым здабыць сапраўдную волю, і ведаць, ці праўда гэта, і разысціся, каб расказаць усім і каб потым паўсталі ўсе, а не толькі дзве вёскі.
Крык Марты нібы разбіў маўчанне. Жанчына вырвалася з салдацкіх рук, зрабіла некалькі крокаў і павалілася на калені ў снег, цягнучы рукі да светлай праявы.
Бязладны шалёны крык нібы ўскінуў кожнага. Гэта было ўратаванне, магчыма, сапраўдная воля.
I, наліваючыся крывёй, Корчак крыкнуў:
— Ён з намі, хлопцы! Хлопцы, ён з'явіуся! Рушай!
Крык п'яніў. Узняліся ўгору доўбні і вілы, косы і доўгія сякеры вязыніцкіх. Поршні пачалі таптаць снег.
Коннік ужо знікаў, правальваючыся ў яр, але цяпер мужыкам у ім не было патрэбы.
Разяўленыя рыкам раты, вусы, расхінутыя на грудзях сарочкі, белыя світкі, бляск сталі, агонь паходняў, крык — усё злілося ў адно, у лаву, якая кацілася на салдат.
Паківач вырваўся ад салдат, кінуўся да Марты, падымаючы яе. Потым узняў угору рукі:
— Хлопцы! Бі іх!
Лава набліжалася да схопленых і салдат з неверагоднай імклівай хуткасцю.
Якраз у гэты момант ірвануў паветра бязладны рэдкі залп. Паківач хіснуўся і, нібы пераламаўшыся, упаў дагары ў снег. Упаў яшчэ нехта, яшчэ, яшчэ.
Але было позна. Раты, доўбні, вострыя джалы кос, рэдкія хлапякі мужычых стрэлаў, світкі, сталь, хадакі, жоўтыя, як мёд і лён, распатланыя валасы — уся страшная лава насунулася, змяла, пагнала салдацкі ланцуг.
Яна была жахлівая. I не хапала ўжо часу перазарадзіць стрэльбы, і аставалася толькі адно: ратавацца, скакаць цераз агарожу, бегчы цвінтаром, хаваючыся за царкоўныя муры, адчуваць спіною гарачае дыханне натоўпу і храбусценне кос, калі яны улазілі ў жывую плоць, кідаць стрэльбы, бегчы да рачулкі, правальвацца на сінім лёдзе, плысці, знікаць у пушчы.
Алесь стаяў на апусцелым полі бою. Ён азіраўся: ага… унь чалавечы твар у дзвярах… і яшчэ… і яшчэ адзін.
— Хадзiце сюды, — уладна сказаў ён.
Божкаючы, наблізіўся стары:
— Божа! Божа! Што гэта цяпер будзе?
— Нічога не будзе. Кліч людзей. Якая тут самая чыстая хата?
— Не ведаю, — схітрыў дзед.
— Баішся? — сумна сказаў Алесь. — Нічога. Ану, хадзіце сюды.
Падышло яшчэ некалькі чалавек гарыпяціцкіх.
— Вось што, — сказаў Алесь. — Нікому нічога не будзе. Толькі дапамажыце мне. Падбярыце ўсіх па-раненых: і салдат на могілках, і мужыкоў на вуліцы. Нясіце іх у тую хату… Не хітруй, дзед, твая хата.
Толькі тут ён зразумеў, якім глупствам было скакаць сюды. Ён так нічога і не прыдумаў за дарогу. Спадзяваўся, што на месцы ўсё вырашыцца.
Вырашылася, на жаль, без яго. Разумней за ўсё было б яму кінуць гэтую вёску і непазнаным паехаць назад. Людзі не затрымаюцца тут, ён ведаў. Але Загорскі напісаў Ісленьеву. Ён ведаў, што недзе тут Кагуты, што зараз ён, Алесь, астаецца адзінай абаронай гэтых людзей ад раз'юшанай салдатні, бо пры ім пасаромеюцца катаваць і не пакінуць усяго без судовага разбору. I яшчэ: параненыя стагналі вакол на снезе, і гэта было жахліва, і тут ніхто, акрамя знахарак, не мог ім дапамагчы.
— Зносьце, зносьце, — падганяў Алесь.
Трэба было спяшацца. Раз'юшаныя пагоняй людзі маглі вярнуцца і — хто ведае — маглі паспрабаваць сарваць свой гнеў на недабітых. Сумна, калі заб'юць і цябе, але хто дапаможа параненым. А ён усё ж слухаў лекцыі і на медыцынскім факультэце.
— Завядзі каня куды ў гумно, — сказаў старому Алесь. — Калі выйду жывы — я табе за яго адплачу.
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Калі ўзброеныя людзі, усхваляваныя і пачырванелыя, зноў затапілі вуліцы, параненых там ужо не было.
Корчак, дрыжучы ноздрамі ад узрушэння, хадзіў усюды і пытаў толькі адно: "Дзе Паківач?" Нехта паказаў яму на хату, у якую знеслі людзей.
У вялізнай пяцісценнай хаце параненыя ляжалі на лавах, на стале, проста на доле.
Загорскі з закасанымі рукавамі і акрываўленымі вышэй запясцяў рукамі накладаў гіпакратаву шапку на галаву аднаго з гарыпяціцкіх. Той жаласна стагнаў, і яму з усіх кутоў адказвалі па-дзіцячы слабыя ці басавітыя стогны.
— Хлопцы, дабіце, хлопцы, дабіце мяне, — амаль плакаў з перапуду і болю малады бялявы салдацік у куце.
— Маўчы, — са злосцю кінуў яму Алесь. — Рана ў руку, то рассіропіўся, ваяка. Праз тыдзень жэрці той рукою сам будзеш.