Грубасць зрабіла сваё. Салдацік перастаў маліць і толькі калаціўся.
— А ты цярпі, цярпі, — казаў Алесь гарыпяціцкаму. — Прынамсі, цяпер ведаеш, як порах пахне.
Ён адчуў на сабе нечы позірк, узняў галаву і сустрэўся з дрымучымі вачыма Корчака.
— Гэта ты скакаў? — сказаў Корчак.
— Я. А што, не ў часе? — Алесевы вочы глядзелі спакойна.
— Навошта?
— Хацеў неяк спыніць усё гэта.
— Навошта?
Алесь усміхнуўся.
— Час не той. Маніфеста ў царквах няма. Можаш паверыць мне. Таму я і вызваліў сваіх не так, як ён. Корчакавы вочы сачылі за Алесем пільна і гнеўна.
— 3 часам ты гэта зразумееш, Корчак, — сказаў Алесь.
Лютая іронія была ў складцы Корчакавых вуснаў:
— I не баішся, што заб'ём?
Алесь паказаў белыя зубы і не адвёў вачэй:
— Нават апошнія забойцы не забіваюць папа з дарамі і лекара.
— А калі ўсё ж?
— Ну і рабіся ніжэй за апошняга бандзюгу, — і Алесь перайшоў да наступнага параненага.
Корчак не ведаў, якое напружанне валодае зараз гэтым маладым чалавекам. Корчака душыў гнеў. Гэ-ты, з прыгожымі шэрымі вачыма, не звяртаў увагі на смерць, што стаяла перад ім. Корчак раз'юшана зрабіў крок і стаў між Алесем і акном, зацяніўшы Загорскаму.
— Ану, адступiся! — рыкнуў Алесь.
Корчак міжвольна адступіў, а калі потым спахапіўся, было позна.
— Паперкі захацелася? — жорстка сказаў Алесь. — Ведаеш, дзе б ты апынуўся са сваёй папяровай воляй? Глядзі, — ягоная рука павяла па ляжачых. — Унь… унь… унь… Траіх забітых мужыкоў, шэсць забітых салдат, дванаццаць параненых праз г… паперку… Ідзі, ідзі, шукай сваю паперку, бутэлька цёмная.
Корчак абвёў вачыма тых, што стагналі. Забітыя — вунь, ля дзвярэй. Трое гарыпяціцкіх, бо не бачыў іх сярод сваіх. А ото салдаты. Параненыя таксама салдаты. Але вунь адзін лёгка паранены з вёскі Хаданскага. Моршчыцца, устае на ногі. А там трое параненых з яго лясных хлопцаў.
— Дзе Паківач? — спытаў Корчак.
— Шукай.
Корчак пайшоў, схіляючыся над тымі, што ляжалі. Паківач прыткнуўся ля сценкі, на баку. Жоўтыя ястрабіныя вочы глядзелі непрытомна.
— Давай раней за ўсё гэтага, — сказаў Алесю Корчак.
— Не трэба, — сказаў Алесь.
— Як гэта не трэба?
— Не трэба яму нічога больш.
— Мой чалавек.
— Нават тваім людзям, нават табе з часам нічога не трэба будзе.
I тут Корчак зразумеў. Зрабіў крок да Алеся:
— Ты што, дзве галавы маеш? Ты хто такi?
Але Корчак стрымаўся. Ён успомніў словы Кандрата Кагута аб ворагах.
— Га-а, — сказаў ён. — Той князь, што за волю.
— За волю, — проста сказаў Алесь. — Толькі за сапраўдную. Не за папяровую.
Цяжка дыхаючы, Корчак спытаў:
— Ты што ж гэта яго, Паківача, не збярог, га?
— Гэта ты яго не збярог. Яму ўжо ніхто не мог памагчы.
Загаварыў раптам амаль умольна:
— Слухай, Корчак. Ідзі ты пашукай у царкве сваю паперку ды потым знікай адсюль. Нарабіў свайго — досыць. Ды яшчэ я б табе раіў усіх сваіх забітых ды параненых з сабою ўзяць: салдаты зараз прыйдуць. Часоваабавязаныя Хаданскіх — на шчасце, лёгка параненыя — пойдуць дахаты. А гарыпяціцкіх ужо неяк я сам засцерагу. Пайшоў бы, га?
Корчак пайшоў да дзвярэй, спыніўся:
— Не веру я табе, — сказаў ён. — Усёй пародзе вашай праклятай не веру.
— Добра, — сказаў Алесь. — Зачыні дзверы ў сенцы.
Дзверы ляснулі. Корчак, сцяўшы сківіцы, бег да царквы, ля якой мужыкі цяжкім бервяном канчалі выбіваць дзверы. Урэшце дзверы абваліліся.
Гулка тупаталі па плітах боты, мякка пляскалі поршні.
Корчак нагою адчынiў царскую браму.
Рука ягоная слізганула пад аксаміт, што ўкрываў прастол. Потым ён выпрастаўся, бледны.
— Няма, — сказаў ён.
— Няма… Няма… Няма, — пачало перадавацца па ланцугу да выбітых дзвярэй.
…Першыя рушылі з месца людзі Хаданскіх. Некаторыя зайшлі ў хату, дзе корпаўся Алесь, узялі сваіх параненых, пайшлі. Корчак глядзеў, як адставалі ад натоўпу людзі.
— Хлопцы… — сказаў ён, і голас ягоны здрыгануўся. — Хлопцы, перахавалі яны яе. Не можа быць, каб цар…
Усе маўчалі. Толькі нехта ўзняў на яго вочы.
— Няхай так. Але цяперака што ўжо? Каб адшукалі — паклалі б косткі, а так…
Корчак сеў на ганак. Меншаў і меншаў натоўп. Белагаловы чалавек сядзеў на ганку, і валасы звісалі на схілены твар.
Потым ён узняў галаву, і ўсе здзіўлена ўбачылі, што Корчакавы вочы засцілае нешта празрыстае і яснае. Яно паступова, дарожкамі, сплывала па шчоках.
— Волю нашу… — Корчака нешта душыла. — Дарагую нашу… Прадалі, псы… Прадалі… Прадалі.