Лес скончыўся нечакана. Яны выткнуліся на поле і аслупянелі: па дарозе ў Стайкі — да вёскі было рукой падаць — няспынна, адна за адной пылілі машыны. Немцы! Пасля мінутнай анямеласці яны матлянуліся назад, зноў пад уратавальны схоў узлеску.
Але нешта не тое было ў тым няспынным руху машын. Сюды, на ўзлесак, даплываў гул матораў, і гул гэты таксама быў нейкі інакшы, не такі, які яны прывыклі чуць за ўсе гэтыя тры страшныя гады,— нешта ў ім было як святочнае, радаснае, урачыстае.
Потым нечакана на ўзлеску ля Стаек разануў гармонік...
— Бабы, дык гэта ж нашы!..
Яська не ведае, не памятае, хто гэта крыкнуў. У тую ж хвіліну ён ірвануўся ад маці і на злом галавы панёсся да вёскі — адкуль толькі і сіла ўзялася. Дарма клікала, крычала яму нешта маці: у вушах ягоных стаяла адно — «Гэта ж нашы!..»
Бег ён напрасткі, не выбіраючы дарогі. Не памятае, ці па загоне бульбы, ці па лузе. Неслі яго ногі самі. Ён бег, і, пэўна, нешта крычаў, і з тым крыкам уварваўся ў вёску, і ўшыўся з разгону ў натоўп на крыжавых. Нейкая бабуля, памятае, нечакана затрэсла яго за плечы, павярнула да сябе:
— Дзіцятка, чаго ты крычыш?
Яська не адразу дацяміў, што яна кажа, адно паказваў рукамі на машыны і крычаў:
— Дык жа во яны! Во!
Бабуля плакала:
— Яны, дзіцятка, яны, збавіцелі нашы! Ты не крычы толькі...
Але ён усё адно крычаў, падскокваў і кожнай машыне, якія пылілі на крыжавых, махаў рукамі.
Нашы прыйшлі...
І з прыходам іх дзеці вырваліся з-пад апекі сваіх мацярок...
Доўгія тры гады маці трымалі іх пры сабе неадступна, як неадступна пільнуюць птушкі сваіх птушанят, каб яны не сталі лёгкай здабычай коршака. І яны, дзеці, пакорліва сядзелі пад мацерынымі цёплымі і надзейнымі крыламі, і, будучы галоднымі, умелі не прасіць есці, і, будучы кволымі, умелі трываць, ціха ляжаць нічком і не захлынуцца ў балотнай вадзе між купінамі, без нэндзы плесціся моўчкі ўслед за маці пад сіверам, у восеньскую слату і ў летнюю спёку.
А тым днём, калі яны ўбачылі нарэшце маленькія чырвоныя зорачкі на запыленых, абпаленых і прабітых кулямі пілотках, то як сарваліся з прывязі. Яны ашалелі. Ашалець жа было ад чаго. Ім раптам стала ўсё дазволена. Тое, што было недаступна цэлыя тры гады, стала раптам даступна.
Гойсаць па вуліцы да паўночы...
Гуляць у свае дзіцячыя гульні...
Чытаць кніжкі...
Майстраваць...
Спаць...
Сварыцца і мірыцца...
Як гэта было шмат!
І яны безаглядна кінуліся ў гэты вір — як з высокага берага, з разгону. І маці не стрымлівалі іх. Маці быццам самі раптам абрэзалі ўсе павадкі, на якіх так доўга пільна іх пасвілі. Пэўна, мацяркам іхнім і самім патрэбен быў час для адхлання — каб ацверазіцца, адчуць сябе ўрэшце на гэтым свеце, каб зведаць бязважкую лёгкасць самлелага ўжо не ад страху цела...
Яны, дзеці вайны, быццам свядома разумелі і гэта. І былі непатрабавальныя. Бацькава ватоўка, якая спаўзала з плячэй, не бянтэжыла іх. Старыя апоркі, сяк-так прыбітыя цвікамі да драўлянай калодкі-падэшвы,— чым не абутак! Дзедава аблавушка, знойдзеная на гарышчы, абседжаная курамі, з вылезшымі касмылямі рудаватай ваты,— чым не шапка! Зрэбная торба з вераўчанай шлейкай— чым не партфель! Драўляны пісталет, вычасаны ўласнаручна сякерай з абрэзку аполка,— чым не цацка!
Адзінае, што іх найперш даймала і чым, нягледзячы на ўсю сваю цярплівасць, яны найбольш даймалі сваіх мацярок, была яда. Есці ім хацелася заўсёды. Нават тады, калі вылазілі з-за стала і калі іх жываты наліваліся нішчымным шчаўем ці заціркаю на завязку і тырчалі над сарочкамі, як гарбузы.
Есці!..
Хачу есці!..
Дайце есці!..
Гэтым нямым крыкам іх лёгкіх, бы перына, схуднелых да слюдзяной прызрыстасці — наскрозь свіцяцца! — цел і была, пэўна, народжана славутая пасляваенная эпапея апусташальных набегаў на чужыя сады і гароды. Аскомная гарчэча парэчкавых ці агрэставых зялепух, мляўкая даўкасць яблыневай завязі, хрумсткая крамянасць бручкі і морквы, сыраватая елкаватасць гароху і бобу — усё гэта ведалі іхнія зубы, і нішто гэта не палохала іхнія жываты...
Садоў у Альхоўцы пасля вайны было мала. Ігрушы-дзічкі ці слівы яшчэ тарчэлі сям-там на гародах, дзе-небудзь на ўзмежках, а сады былі рэдка ў каго. Ды і то — якія там сады! Па пяць-шэсць яблыняў.
Купаціліся яны над градамі ў старога Смаркуля, у дзеда Волеся і ва Улімы. Найбольшай увагай памаўзоў карыстаўся Улімін сад. У яе і яблыкі былі лепшыя, смачнейшыя — чырванабокія, часам ажно рудыя «цыганы» і буйныя, жаўтлява-белыя анісы, і сцерагла свой сад Уліма пільней, чым іншыя.