— Трэба! Нельга!.. Як помню сябе, во такім яшчэ,— сын паказвае рукою на стол,— заўсёды гэтыя словы вымаўляліся побач. Гэта — трэба, тое — нельга, тое — трэба, гэта — нельга... З дня ў дзень, з году ў год: трэба — нельга, трэба — нельга!
— Ну а як жа, сынок? А што ты хацеў?
— Не хацеў, а хачу, тата!
— Што ж ты хочаш?
— Хачу калі-небудзь пачуць слова «можна»!
— Што — можна?
— Абы-што! Хоць бы якую дробязь, хоць бы што ерундовае, але — можна!
— Што — можна? Марожанае табе калісьці можна было, веласіпед — можна, цяпер вось — магнітафон можна... Што яшчэ?
— Тата, не пра грошы я!
— А пра што?
— Пра жыццё.
— Пpa жыццё? Пра яго, сынок, трэба гаварыць прама, а не ўлукаткі.
— Можна і прама. Я хачу жыць так, як я хачу, а не так, як некаму трэба, каб я жыў.
— Каму гэта — некаму?
Сын маўчыць. Потым кажа:
— Ёсць каму.
— Каму ж усё-такі? — перапытвае бацька.— Мне? Маці? Чорту лысаму? І як жа ты хочаш жыць, сынок?
— А так, як хочацца.
— А як, як?
— Каб мяне не тузалі: трэба — нельга, трэба — нельга...
— Гэта я ўжо чуў. А калі ясней?
— Можна і ясней. Толькі ты не крыўдуй, тата... Я не хачу штодня хадзіць на завод, не хачу штодня ўлазіць там у прамасленую робу і гарбець гадзінамі над станком. Як ты, тата. Даруй, але паўтарыць тваё жыццё — такая перспектыва мяне не радуе!
— Та-а-к, сынок, та-а-к...— Бацька сашчэмлівае на каленях рукі і маўчыць. Маўчыць доўга. Урэшце кажа: — Значыць, мой лёс цябе не цешыць. Гм... Яно і праўда: чым ён можа цешыць? Трыццаць гадоў, як на завод прыйшоў, а ўсё — рабочы, звычайны рабочы, хоць і высокай кваліфікацыі. Ні майстрам не стаў, ні брыгадзірам...
— Яж прасіў, тата, не крыўдаваць. Канечне, мог быць і майстрам, і брыгадзірам... Я ведаю, ты адмаўляўся!
— Кінь, сынок! Што ж тут крыўдаваць? Крыўдаваць позна. А я ж некалі думаў...
— Што ты думаў, тата? Што я ганаруся? Ах, мой тата — рабочы чалавек, рабочы-металіст! Гэта яго рукамі ствараецца набытак дзяржавы, гэта яго рукам абавязаны мы... Ох, тата, адстаём мы ад жыцця, ох, адстаём!
— Та-ак... А ты ведаеш, сынок, што мне зараз хочацца? Хочацца ўшчаміць цябе між ног, спусціць штаны і добра такі пачаставаць дзягаю!
— Ну, тата! Што ты кажаш? За маю шчырасць? Хіба ты так нічога і не зразумеў?
— Што яшчэ я павінен зразумець? Што?
Сын, адчуўшы, пэўна, нешта ў бацькавым голасе, бы завагаўся, аднак жа выпальвае:
— А тое! Ну, добра, папрацуеш ты яшчэ некалькі гадоў, а пасля? А пасля выправяць цябе на пенсію. Выправяць, канечне, урачыста. З аркестрам, з падарункам. Якую-небудзь лодку гумовую паднясуць табе: адпачывай, Андрэй Кузьміч, лаві рыбку! І ўсё. І бывай, Андрэй Кузьміч, кадравы рабочы, ветэран, болей ты нам не патрэбны...
— Сын! — крычыць, бы ў роспачы, бацька.— Хопіць!
Абодва доўга маўчаць.
Потым бацька ўздыхае:
— Я не ведаў, што ты такі жорсткі! Як ты можаш так? Я ж бацька, твой бацька!
— Даруй, тата. Я не хацеў цябе пакрыўдзіць. Я — не жорсткі. Я люблю цябе, павер мне. Мне шкада цябе, але ж гэта — праўда.
— Што ты ведаеш аб праўдзе, сын?!
— Даруй, тата. Ты сам вучыў мяне заўсёды гаварыць праўду.
— Вучыў, сынок, вучыў. Але нечаму зусім іншаму. Мусіць, кепска вучыў.
— Даруй, тата.
— Даруй, даруй... Я — дарую. Бацькі ўсё даруюць... Толькі ж — чаго ты хочаш, хацеў бы я знаць!
— Не ведаю, тата.
— Не веру, сын. Ведаеш, ды баішся сказаць. Лынды біць ты хочаш, вось што!
— Не, тата. Я не хачу штодня хадзіць на завод не таму, што хачу біць лынды, як ты кажаш. Не такі я ўжо дурань. Я ўцёк з завода таму, што — нецікава. Кожны дзень адно і тое ж. Шасцяронкі, шасцяронкі, шасцяронкі... Станок — разумны, настроіш яго, і ён рэжа. А я? Дзеля чаго я? Каб зняць гатовую дэталь і паставіць новую загатоўку? Першыя тыдні гэта было цікава. А праз месяц, праз два? Даруй, тата, але дзецям і то час ад часу купляюць новыя цацкі, каб абуджаць у дзіцяці творчы пачатак.
— Усё ты ведаеш, усё разумееш. Нават і пра творчы пачатак у дзяцей недзе вычытаў! А ці падумаў, што гэты самы творчы пачатак абуджае ў дзіцяці не сама цацка, не сама па сабе?
— А што?
— Ты ж не дзіця, павінен разумець.
— Зноў павінен?.. А можа, я хачу рабіць тое, да чаго ляжыць душа?
— А да чаго яна ў цябе ляжыць?
— Каб жа я ведаў!
— Вось табе і маеш! А прэтэнзіі ў цябе — уга якія!
— Няма ў мяне ніякіх прэтэнзій. Я проста хачу жыць так, як людзі жывуць.
— Якія людзі? Як яны жывуць?
— А тыя, што жывуць самі па сабе, дзеля саміх сябе.
— А хіба гэта людзі, сынок?
— Тата, мы не на сходзе. Яны — людзі, яны самі жывуць і іншым даюць жыць.