Зірнула ўрэшце на нявестку і ўгледзела ў яе вачах як бы адчужанасць нейкую, угледзела і спахапілася, ажно кроў да твару прыліла. Таропка падалася да Рыты, ашчаперыла яе:
— Не злуйся на мяне, дзіцятка, не мела я нічога благога да цябе. Ты ж ужо сама матка...— І расплакалася, не стрывала болей.— Мне ж таксама цяжка. Які ж гэта заварот на яго найшоў? Чаму гэта вочы яго не туды глядзелі?
— На машыну глядзелі, мама,— Рыта вымавіла гэта спакойна, абыякава.
— На якую машыну, Рытачка? — яна спачатку і не зразумела, мо праз хвіліну перапытала.
— На «Масквіча», мама. Тая насатая «Масквіча» мае, і кватэру ледзь не на праспекце, і сама адна ў бацькі з маткаю,— Рыта гаварыла зласнавата, бы шпурляла ў свякруху слова за словам.
І не так самі словы, а тое, як вымаўляла іх нявестка, зноў быццам ацверазілі Тацяну, у вачах яе раптам пасушэла, рука паціху спаўзла з нявестчынага пляча.
— Ай, Рытачка, мо гэта людзі напрасліну кажуць? Ці ж ужо мой... Ці ж ужо Алёшка,— прапусціла яна слова «мой»,— такі прапашчы, каб на такое паквапіцца?
— Паквапіўся, мама.
— Не, дачушка, не! Не можа таго быць. Назвягалі табе людзі.— Яна паднялася з ложка, ступіла колькі крокаў на хату, быццам шукаючы вачамі нечага, але тут жа вярнулася назад, зноў прысела.
Рыта пакруціла галавой, буркнула:
— У яго самога спытайцеся.
— Спытаюся, дачушка, ой, спытаюся!..
І змоўкла. Бы раптам прапалі словы ўсе. Сядзела і маўчала. Бы скамянела. Глядзела ўтрапёна ў адно месца — на тое, як кружыўся, апякаючы крыльцы, вакол лямпачкі матылёк, і не дыхала, здаецца, і не думала ні аб чым. Яно, мусіць, думала, але ніводная з тых думак не затрымлівалася ў галаве, не праяснялася, не даходзіла да памяці. Доўга так сядзела. А потым уздыхнула глыбока і шумна, з нейкай няпэўнай рашучасцю паднялася з ложка і сказала, ледзь не загадала:
— Лягай спаць, дачушка!
Ступіла да дзвярэй, намацала, не гледзячы, выключальнік і пстрыкнула кнопкай...
Задрамала яна той ноччу, пэўна, пад самую раніцу. Лягла так, як сядзела з Рытай,— нават сукенкі не скінула. Ногі пад коўдру сунула, скруцілася абаранкам і сцішылася. Ды хіба да сну было? Чула, што доўга не засынала за шафай — усё ўздыхала ціхенька, каб не выдаць сябе, варочалася з боку на бок — нявестка, і сама таксама ўздыхала ў падушку і асцерагалася паварушыцца, асцярожна выцягвала з-пад сябе здранцвелую руку,— каб лішнім рухам не выдаваць сябе і не турбаваць Рыту. Думкі раіліся ў галаве, блыталіся. І пра Алёшку думала, і пра Рыту з Алачкай, і пра сябе. Пра сябе, дай ты веры, больш за ўсё. Як успомніць што, дык тая згадка, быццам нітка, сучыцца і сушыцца.
А яшчэ — пра Пецьку. Як і на лузе, збалеўшыся ўся ад таго кругу ў галаве, зноў прастагнала-прашаптала нема: «А мой жа ты: Пецечка!..»
Абодвух яе Пецькаў — і мужыка, і брата — пахавалі на адных могілках, у тым кутку, дзе ў сорак трэцім пахавалі сямёра іншых партызанаў. Партызаны хацелі хаваць іх самі, але ні Тацяна з маткай, ні Кастусь Раманкевіч не пагадзіліся. Чаго гэта, каб хто сказаў, іх будуць хаваць чужыя людзі, калі ўжо нашы вярнуліся?
Кастусь Раманкевіч так і сказаў партызанскаму начальству:
— Дзякуем, але ўжо не турбуйцеся. Памагчы чым, дык яно — калі можаце, а так мы ўжо самі. Іх не прыждалі, сынкоў нашых, але ж самі во дажылі, што дрыжэць не трэба. І я, і нявестка во...
Але, Кастусь Раманкевіч зваў тады яе, Тацяну, нявесткай. І пасля яшчэ калі-нікалі абзываўся да яе словам, хоць адчувала, што з кожным разам у слове тым было ўсё болей жарту. Мо і горкага, але жарту. Добры чалавек быў, свёкар яе нязнаны. Дарма, што часта дзяцініўся. Яе, Тацяну, ніколі і словам не зачапіў, не скрыўдзіў...
Нагаласілася яна тады! Дзве дамавіны паставілі побач, абапал шырокай — на дваіх — ямы, і абедзве тыя дамавіны родныя. Людзей сышлося шмат, партызанаў. Але што ёй усё тое? Кінецца, адну дамавіну ашчаперыць, потым да другой укленчыць, а тут матка заходзіцца... З Пецькам, з Раманкевічам, дык як след і не развіталася. Прыпала да яго ў астатні раз, а ўжо мужчыны века паднялі, каб труну забіваць, дык яна толькі рукі яго халодныя цалавала. Рукі тыя і запомніла болей за ўсё: нязвычна гладкія і белыя, спалатнелыя, з надта чамусьці доўгімі пальцамі, чужымі, нягнуткімі.
Ажно ледзь не захварэла тады. Яно, пэўна, і хварэла, але не да хваробы было, на нагах яе перахадзіла. Мо ёй здавалася толькі, але ж думала, што ў яе з Пецькам павінна было нешта быць. І самой быццам здавалася, і жанчыны казалі, што нібы так яно пачынаецца. Але ж няпраўда, мусіць. Пэўна, нічога і не пачыналася, бо няўжо, як бабы кажуць, перагарэць можа ад гора ўсё? Не, байкі, пэўна! Чаго ж яно пасля не перагарэла, калі сама не хацела? Ці ж яна забылася, як знарок цабэрак цяжкі падымала, матцы нічога не кажучы? Дык жа не перагарэла і не сарвалася? Матка пасля, як уведала, нават сварылася на яе. Казала: