— Добра, мама.
— Пабягу ж. Бо сёння і абед кароткі. Брыгадзір і адпусціў, каб толькі кароў падаіць...
На абед яна зрабіла халаднік са шчаўя, дастала з печы гаршчочак смажаных макаронаў з яйкамі і тварагом, бляшанку тых шпротаў адкрыла. Рыта з Алачкай дык не вельмі і накінуліся, больш шчаўе сёрбалі ды макароны дзяўблі, а яна, Тацяна, рыбак тых ледзь не ўсіх з алею вылавіла. Пасля іх і шчаўя з ахвотай паела — замест піцця, бо хай тыя шпроты і не надта салёныя, але ж кансерва ёсць кансерва, пасля яе заўсёды піць хочацца. А нявестка з унучкай макароны ўпадабалі.
— Надта ж смачна,— гаварыла Рыта.— Праўда, Алачка?
— Нам такія ў садзіку давалі,— сказала малая.
— Але ж там не такія смачныя былі? — Рыта смяялася.
— І там смачныя, і тут смачныя,— Алачка стаяла на сваім.
Яна, Тацяна, пагарнулася да малой, сказала:
— Правільна, і там смачныя, і ў бабы смачныя, калі есці хочацца. А як не хочацца, дык і пірожнае нясмачнае.
— Не, пірожнае ўсё роўна смачнае!
— А няхай цябе кот убрыкне, мая ты разумніца! — засмяялася і Тацяна.
— О, мама, вы не ведаеце, якая ў мяне Алачка хітрая,— ахвотна падтрымлівала гаворку і Рыта.— Помню, купілі мы з ёй дзве цукеркі, вялікія такія, паштучна прадаюцца яны, «Селена» называюцца. Адну ёй, а другую мне. Дык Алачка і шэпча мне на вуха: «Я сваю, мамачка, спярша з'ем, а пасля мы тваю папалам падзелім».
— Ай-ай-ай, дык гэта ты і жмінда такая? Мая ж ты кветачка, мая ж ты ягадка! Бабка жартуе, дзіцятка! Ты, мамка, скажы, вялікая, а вялікія цукерак не любяць, праўда?
— Ага!
— От, чула, матачка? Алачка ўсё знае, усё разумее.— Яна чмокнула малую, паднялася.— Але ж мне расседжвацца няможна. Занясу парасяці і пабягу. Не дай бог, захмарыцца...
Два стагі знайшлі да надвячорка, а яна не надта каб і натамілася. Але ж, хоць і адчувала сябе лепш, чым уранку, усё адно думкі пра тое не пакідалі. То думала, што каб хаця заўтра Алёшка прыехаў, бо пасля цэлы тыдзень зноў у паняверцы быць, то зноў вярталася памяццю назад, калі нарадзіўся ў яе Алёшка і калі думкі не было аб тым, што некалі стрэнецца з такой бядой, з такім клопатам...
Затаўсцела яна пасля той начы ў свіронку. Нікому б веры не дала і думкі такой не дапускала, неўзабаве з галавы тое выкінула, каб і не ўспамінаць, а яно во як павярнулася!
Доўга не хацела верыць, хоць ужо і тая першая прыкмета азвалася, хоць і блажыць яе пачала ўжо. Думала, што здаецца ёй, што слабасць тая ад работы, ад недасыпання, ад нішчымніцы заўсёднай. Матцы — не прызналася. Маньцы толькі сказала. І пакрыўдзілася на сяброўку, што тая ўспрыняла ўсё спакойна.
— Ну і што? — сказала.— Не ты першая, не ты апошняя. Цяперака вунь колькі без мужыкоў!
— Як ты можаш, Манька, казаць такое?
— Дык а якую трасцу ты хочаш? Ідзі тады да Параскі ў Арэхаўку!
Думка пра Параску скаланула яе. Чула, што нібы кабета тая цішком ратуе дзевак. Лёгка сказаць: ідзі да Параскі! А ці не праз тую Параску памерла Дуся Клёцкава! Усе ж тады казалі, што праз яе сышла дзеўка крывёю. Каб жа гэта як само сабой, каб сораму таго не ведаць? Спрабавала яна сёе-тое, зелле піла, але нічога не памагло...
Тым часам вярнулася ў сяло некалькі мужчын. Мала вярнулася, лічаныя з тых, што пайшлі туды, напачатку, і пасля, як нашы ў Жылічы прыйшлі. Яна, Тацяна, ніяк зразумець не можа аднаго: чаму гэта з тых, што ў сорак чацвёртым пайшлі на фронт, вярнулася дадому меней, чым з тых, што ў сорак першым? Гэта ж дай веры: адны ўсю вайну прайшлі і ацалелі, а другія пад канец — і галовы злажылі. Жанчыны дык казалі, што пагінулі яны праз тое, што на чужой зямлі ваявалі, у Германіі той праклятай, дзе з-за кожнага куста стралялі, з кожнага акна. Можа, і праўда, хто яго ведае...
А з тых, што ў сорак першым пайшлі, вярнуўся Каляй Бабок. Яна, Тацяна, як дачулася, дык адразу пабегла да Качана. Каляй жа і да вайны быў брыгадзірам, дык чаго яна будзе тыкацца, як сляпое кацяня?
Качан, праўда, заўпарціўся быў спачатку:
— Што ты, дзеўка, скачаш? Ну, прыйшоў Каляй, дык і што? І яму ест работа.
— Дзядзька Юлісь, то ж вы самі казалі — пакуль мужчыны вернуцца! — ці не са слязьмі прасілася яна.
— Ну і што, калі казаў? Колькі тых мужчын? А будавацца трэба. Ты ж іх там не заменіш.
— Дзядзька Юлісь, коней лепш вазьму, абы не брыгадзірства.
І Качан здаўся:
— Што з табой зробіш!
І пачала яна рабіць, як усе бабы. Датуль рабіла, пакуль магла. Думала, што не перажыве таго сораму, і старалася як мага адцягнуць, аддаліць той дзень, калі прыкмецяць людзі, што з ёй. Сечка асабліва ў знакі далася. К таму часу былі ўжо ў калгасе і каровы, чорна-белыя, іх усё галандкамі звалі, аднекуль здалёк прыгналі. Каровам сечку з саломы рэзалі ўсю зіму. А гэта ж не цяпер, што маторы ўсюды, звычайнай сячкарняй рэзалі. Адно што шост быў прыладжаны ад махавіка да сцяны, каб можнта было чацвярым, а то і пяцярым узяцца. Махалася яна вакол таго шаста нароўні з іншымі да апошняга, аж пакуль неўмагату зрабілася. І нічога, не надарвалася. Дужая была, здаровая. Цяпер адной Падласцы пойдзе якую жменю зрэзаць, дык і дух займае, а тады...