Вядома, у іхніх камандзіраў — радыё, афіцэры, напэўна, трымалі слухавачкі ля вуха ды чакалі тае каманды.
Адзін баец з таго самага, што і Лаўрэн, набору падляцеў да крайняга танка, стукнуў каванай плткай прыклада па брані, і люк адкрыўся. Салдат не стаў чакаць, покуль высунецца адтуль у шлеме немец,—адразу і пацнуў гранату ў жалезную фортачку. Пасля выбуху — бягом да наступнай машыны.
Бытта бы спаліў гэтак аж шзсць «тыграў».
Але мо нельга дзецям расказваць пра гзта, бо салдат той аказаўся сынам дзячка з-пад Навагрудка. Перадавалі, начальства яго нават на ўзнагароду не падало.
Дый з тымі танкамі, мажліва, калі добра разабрацца, выйшла б цалкам іншая гісторыя — немцы былі не дурні і ваяваць таксама ўмелі. Паракены мог і збрахаць — занадта лёгка дзячковаму сынку тыя танкі дасталіся. А што салдату? Увогуле цалкам здаровы хлопец, толькі з прастрэленай нагой ці рукой. Ляжыць сабе малады здаравяка ды сумуе. Яму, вядома, надта ж доўжыцца ў палаце, і ён вельмі нудзіцца. Аж карціць нечым уразіць сяброў. А навокал столькі прагных слухачоў і ўсе сунуць табе ў зубы трафейную папяроску, яшчэ нават пстрыкаюць запальнічкай ды прагна глядзяць табе ў рот — з нецярпеннем чакаюць яшчэ адну цікавую байку...
— Чаму не, даводзіласа бачыць і герояў. О-о, такія былі некаторыя зу-ухі!..
— Раскажы-ыце пра іх, дзядзя!
— Ага,— найгаласней крычаў Шалкевіч,— а мы паслу-хаем!
— Про-осім вас!
— Вельмі хочацца паслухаць такое!
— Ат, што там пра іх правіць буду — у кніжках пра такіх панапісувано цяпер, толькі паспявайце чытаць!
4
Усхапіўся з месца яшчэ адзін хлопчык у сінім форменным пінжачку ды адчайна не то папракнуў, не то спытаўся:
— А вы самі хоць аднаго фашыста застрэлілі?
Яго юныя сябры дружна падхапілі:
— Ага-а!
— I як вы яго забівалі!
— З вінтоўкі?
— Я бы шабляй — р-р-раз! — і гатова!
— Ты што — з аўтамата лепш! Толькі наставіў ствалом наперад і — ты-ты-ты-ты-ты!..
— А я гранатай — бум-м-м!..
— Сціхніце, героі,— стрымлівала іх дзяўчынка.— Вы ж на вайне не былі! Лепш чалавека паслухаем!
— Раскажы-ыце, дзядзя-а!
Лаўрэн перад вучнямі зноў адчуў сябе вінаватым. Бы ў той мілі-цыі гадоў з дваццаць таму на допыце, калі згарэў калгасны кароўнік. Ён не мог толкам растлумачыць следчаму — маладому хлопцу, чаму з ланцугоў адчапіў усе каровы да адной, толькі апошнюю пакінуў і яна жывой згарэла. Даляцеў тады да доўгай будыніны першым і ўзяўся быдла выводзіць. Каровы ўзмыквалі, упіраліся, дурныя, бытта іх на зарэз збіраліся валачы, аднак ён свайго дамогся. Адной рагулі чамусьці не заўважыў і — во. Малады, самаўпэўнены следчы ўсё да яго прыставаў — чаму не вывеў і яе, навошта менавіта гэтую карову пакінуў, з якой мэтай гэта зрабіў? А Лаўрэн і сёння не разумеў, як тады атрымалася. Аслеп на тую хвіліну ці якая халера? Яшчэ меў час, полымя шугала ў кароўніку з таго канца, дзе ляжала сена з саломай, бо кароўнік быў яшчэ старой планіроўкі, з падвеснымі нават рэйкамі для падвозкі корму і вывазу гною. Здаецца, так прыглядаўся старанна да кожнага стойла, так шарыў вачыма...
На вайне не забіваў ён нікога.
Стралялі адны ў адных на перадавой, дзе Лаўрэну быць, дзякуй богу, мала даводзілася. То і добра, што рэдка там бываў. Бо калі б рукапашная, не дай бог, які з яго ваяка супраць іншага маладога нямчыска — натрэніраванага, адкормленага, здаровага і звітнага, бы вужака. Такім давалі рады хутчэй байцы маладзейшыя — таксама звітныя. А калі гаварыць пра тое забіванне, то каму надта свярбелі рукі да гэтага...
Знайшоўся ў іх такі абармот. Лаўрэн памятаць будзе яго, пакуль жыцьме.
Ад Одэра яны калонай валілі тады ў прыгарад Берліна. Немцы ўжо сталі зусім-зусім не тыя, што былі калісьці,— з іх амаль увесь дух выйшаў, а заадно, мусіць, і бензін. Было відаць па кінутых на шашы машынах — цэлых і часамі новенькіх: налівай у бакі гаручае ды сядай за абаранку. Калі і з'яўлялася на хаду грузавічка, то цягнула дзве, тры іншыя, а нямецкія пехацінцы калясілі больш на равэрах[42], чым у кузаве. Насустрач нашай расцягнутай калоне сяды-тады крочылі ў касках адзіночныя немцы здавацца ў палон. Але ж імі мала хто і цікавіўся, бо па-вясенняму свяціла красавіцкае сонца, заліваліся радасна і звінелі жаўрукі, зелянелі трава ды вербы, пахла разапрэлая ралля, па якой пахаджвалі нават ужо буслы, і блізіўся, нарэшце, канец абрыдлай усім вайне, напаўняючы сэрцы байцоў радасцю.