Мастацтва барока і Асветніцтва завяршыла распачаты ў папярэднія часы працэс эстэтызацыі катэгорыі фантастычнага, падпарадкаваўшы яе выключна рацыяналістычным мэтам. Элементы незвычайнага выкарыстоўваюцца дзеля стварэння камічнага ці сатырычнага эфекту, ускладнення інтрыгі, маралізатарскай прапаганды (“Мікрамегас” Вальтэра, “Падарожжа Гулівера” Д. Свіфта, “Камедыя” К. Марашэўскага і інш.).
Інтэнсіўнае развіццё тэорыі і практыкі цудоўнага распачалося ў эпоху рамантызму. Адны з першых распрацовак у дадзенай галіне належаць Ш. Надзье (“Аб фантастычным у літаратуры”) і В. Скоту (“Аб звышнатуральным у літаратуры”), якія здзейснілі на старонках сваіх даследаванняў спробу вытлумачэння фантастычнага метаду ў літаратуры. Аднак, нягледзячы на той факт, што патаемнае, містычнае былі для творцаў “і зместам, і формай, элементам і светаўспрымання, і паэтыкі” [3, с. 183] (Т. Чарнышова), вядомыя тагачасныя дзеячы падкрэслівалі другаснасць, службовую функцыю згаданай катэгорыі ў параўнанні з філасофскім, грамадска-палітычным зместам створаных імі тэкстаў.
Арганічнае спалучэнне ў мысленні рамантыкаў пачуццёвага і рацыяналістычнага пачаткаў пры пастаяннай барацьбе паміж імі прывяло да таго, што любы фантастычны вобраз, нават самакаштоўны, быў у той ці іншай ступені ўмоўным. Містыка выступала альбо сродкам ацэнкі свету, выяўлення яго заган і недахопаў, прадстаўленых у творах адкрыта, наўмысна перабольшана, з відавочнай тэндэнцыйнасцю, альбо своеасаблівым дэтэрмінантам яшчэ цьмяна разгаданай, канчаткова не выяўленай заканамернасці развіцця чалавечага соцыуму. Але ў любым выпадку фантастыка тых часоў з’яўлялася сродкам, а не мэтай.
У дадзеным кантэксце, акрамя выразнай блізкасці тэрмінаў фантастыка і алегорыя, актуальнай выступае акцэнталізацыя некаторых сучасных даследаванняў (“Прырода фантастычнага” Т. Чарнышовай, “Філасофія і псіхалогія фантастыкі” К. Фрумкіна і інш.) на ўнутранай тоеснасці катэгорыі цудоўнага ў літаратуры і такога віду мастацкай вобразнасці, як гратэск.
Так, і фантастыцы, і гратэску ў аднолькавай ступені ўласцівыя алагізм, глыбокае адчуванне дзіўнага, “перакуленага” свету і іх здольнасць выяўляць асноўныя супярэчнасці рэчаіснасці. Істотным жа адрозненнем, на думку культуролага Т. Чарнышовай, з’яўляецца тое, што “для разумення фантастыкі вызначальныя рысы набывае гнасеалагічны момант - адносіны веры і няверы, для гратэску ён аказваецца неістотным” [3, с. 79].
Трансфармацыя фантастычнага разгортваецца ў вербальным мастацтве канца XIX - пачатку ХХ стст. Паралельна з ростам цікавасці да паэтыкі незвычайнага ў неарамантыкаў, сімвалістаў, сюррэалістаў адзначанае паняцце сцвярджае сябе як адметны і самастойны элемент сусветнага прыгожага пісьменства. Хуткімі тэмпамі фарміруюцца і замацоўваюцца ў наратыўнай практыцы яе першыя разнавіднасці - навуковая фантастыка (Ж. Верн, Г. Уэлс і інш.) і фэнтэзі (Д. Толкін, У Ле Гуін і інш.).
Адбываецца прынцыповае адасабленне прафесійных фантастаў ад папярэдняй традыцыі цудоўнага. Абноўлены варыянт фантастычнай плыні абслугоўвае такія важныя акты чалавечага існавання, як “уцёк ад рэальнасці” [1, с. 6] і “пераадоленне рэальнасці” [1, с. 6] (К. Фрумкін). Паступова праходзіць даволі выразны падзел згаданай літаратурнай з’явы на “ўмоўную” і “безумоўную”, што рэалізавалася ў межах пытання дыферэнцыяцыі дадзенай разнавіднасці мімесісу ў якасці прыёму і метаду; жанру, віду і часам роду.
ФАНТАСТЫКА ЯК ПРЫЁМ І МЕТАД
Як слушна заўважае В. Рагойша, пад літаратурным метадам традыцыйна разумеюць сістэму “гістарычна абумоўленых творчых прынцыпаў, якімі мастакі, блізкія па сваіх ідэйна-мастацкіх пазіцыях, кіруюцца пры адборы, абагульненні і ацэнцы жыццёвых з’яў” [4, с. 50]. Прыём жа выступае структурным элементам вышэйназванага тэрміна, спецыфічным аўтарскім ходам для найбольш эфектыўнага ўвасаблення задумы.
На прыкладзе здзейсненага раней экскурсу ў гісторыю сусветнага прыгожага пісьменства было паказана, што фантастыка карысталася асаблівай папулярнасцю менавіта ў якасці адмысловага літаратурнага прыёму. Так, у межах разгледжаных культурных парадыгмаў (антычнай, сярэднявечнай, рэнесансавай, барочнай, асветніцкай, рамантычнай) цудоўнае выконвала выразна службовую функцыю трансляцыі той ці іншай ідэі ў прыхаваным, завуаляваным выглядзе, імкнулася да стварэння і выкарыстанняметафарычнага ладу ўмоўных вобразаў і сімвалаў часцей у іншасказальнай якасці.
Іншая сітуацыя склалася пры ўзнікненні так званай чыстай фантастыкі - свядомага, наўмыснага выяўлення выдуманых фактаў у літаратуры. У дадзеным выпадку размова ідзе пра спецыфічны мастацкі метад адлюстравання рэальнасці, калі фантастычнаму вобразу ці фантастычнай ідэі падпарадкоўваецца ўся структура твора.