Увогуле каацi мала ўспрымальныя да гадзючай атруты. Атрута iм амаль не шкодзiць. Ёсць i iншыя такiя жывёлы - напрыклад, мангуста, якая таксама вельмi добра пераносiць гадзючую атруту. Але каацiк, напэўна, быў укушаны ў артэрыю цi ў вену, бо тады кроў атручваецца адразу i жывёлiна памiрае. Так яно i здарылася з нашым маленькiм каацi.
Убачыўшы, што ён памёр, мацi i браты доўга плакалi. Потым, больш не маючы што рабiць, яны выйшлi з клеткi i абышлi двор, каб астатнi раз паглядзець на месца, дзе каацiк быў такi шчаслiвы. I ўрэшце рушылi ў лес.
I ўсё ж трое каацi былi вельмi заклапочаныя, i турбавала iх тое, што скажуць дзецi, калi назаўтра ранiцаю ўбачаць, што iх улюбёнец ляжыць нежывы? Дзецi паспелi моцна яго палюбiць, i каацi таксама палюбiлi бялявых дзяцей. Таму ўсе трое яны думалi пра адно: як зрабiць, каб дзецям не было балюча.
Яны доўга раiлiся i ўрэшце пастанавiлi так: сярэднi брат, якi целам i звычкамi быў рыхтык як меншы, павiнен застацца ў клетцы замест памерлага. З расказаў маленькага каацi яны ведалi шмат сакрэтаў гэтага дома, i дзецi не павiнны былi нi пра што здагадацца: можа, трошкi падзiвяцца чаму-небудзь, дый толькi.
Так i зрабiлi. Яны вярнулiся да хаты, сярэднi каацiк замянiў меншага, а мацi i старэйшы брат пацягнулi цела памерлага, схапiўшы яго зубамi. Яны паволi цягнулi яго ў лес, i галава нябогi звiсала i гайдалася, а хвост валачыўся па зямлi.
Назаўтра дзецi сапраўды здзiвiлiся пэўным дзiўным прывычкам свайго каацiка. Але таму што гэты быў такi самы добры i ласкавы, як яго брат, дык у дзяцей не ўзнiкла нiякага падазрэння. А каацi засталiся такой жа сям'ёй, як раней. Як i раней, дзiкiя каацi кожную ноч прыходзiлi ў госцi да хатняга сыночка i брата. Яны сядалi побач, елi кавалачкi цвёрдага яйка, якiя каацiк iм зберагаў, i апавядалi яму пра жыццё ў лесе.
БIТВА НА ЯВЭВIРЫ
У рэчцы Явэвiры, якая цячэ ў Мiсьёнэс, жыве шмат скатаў. I само слова "Явэвiры" якраз азначае "рака скатаў". Iх там столькi, што нават адною нагой ступiць у ваду небяспечна. Я ведаў аднаго чалавека, якому скат укалоў у пяту, а потым яму давялося паўмiлi чыкiльгаць дадому: чалавек ледзь не падаў ад болю, i з вачэй у яго кацiлiся слёзы. Боль ад скатавага ўколу - адзiн з сама моцных, якiя можна адчуць.
Ёсць у Явэвiры i шмат iншай рыбы, i часам бываюць людзi, якiя прыходзяць паляваць на рыбу з дынамiтнымi шашкамi. Яны кiдаюць такiя шашкi ў раку i забiваюць мiльёны рыб. Усе рыбы, якiя плаваюць вакол, гiнуць, нават калi яны велiчынёю з цэлы дом. А разам гiне i ўся драбяза, якая нi на што не прыдатная.
I вось аднойчы там пасялiўся чалавек, якi не хацеў, каб у раку кiдалi дынамiтныя шашкi. Яму было вельмi шкада рыбак. Ён, зрэшты, зусiм не пярэчыў, каб людзi лавiлi рыбу сабе на ежу, але ён не хацеў, каб марна забiвалi мiльёны маленькiх рыбак. Людзi, якiя кiдалi шашкi, спачатку злавалiся на яго, але той чалавек меў хоць i добры, але цвёрды характар, i ўрэшце людзi з дынамiтнымi шашкамi пайшлi паляваць у iншыя мясцiны, а ўсе рыбы засталiся вельмi задаволеныя. Яны былi такiя задаволеныя i такiя ўдзячныя свайму сябру, якi ўратаваў маленькiх рыбак, што пазнавалi яго, як толькi ён выходзiў на бераг. А калi ён гуляў па беразе i курыў, скаты плылi за iм, сцелячыся па дне, i вельмi радавалiся, што гуляюць разам са сваiм сябрам. Чалавек нiчога гэтага не ведаў ды жыў там шчаслiвы.
Але аднойчы адвячоркам на бераг Явэвiры прыбегла лiса i, залезшы ў ваду, крыкнула:
- Гэй, скаты! Там iдзе ваш сябар, ён вельмi паранены!
Пачуўшы гэта, скаты ўсхвалявана падплылi да берага i спыталi ў лiсы:
- Што, што такое? Дзе чалавек?
- Вунь ён iдзе! - зноў крыкнула лiса. - Ён пабiўся з ягуарам! I цяпер ягуар гонiцца за iм! Ваш сябар хоча пераправiцца на востраў. Дайце яму прайсцi, ён добры чалавек!
- Вядома! Вядома, мы прапусцiм яго! - адказалi скаты. - Але ўжо ягуара мы нi за што не прапусцiм!
- Вы асцярожна з iм! - крыкнула скатам лiса. - Не забывайцеся, што гэта ўсё-такi ягуар!
I адным скачком лiса знiкла ў лесе.
Ледзь яна паспела гэта зрабiць, як вецце расхiнулася i на бераг выйшаў чалавек. Ён быў увесь скрываўлены, у падранай кашулi. Кроў цякла ў яго па твары i па грудзях, капала на штаны i па складках штаноў сцякала на пясок. Ён быў цяжка паранены. Хiстаючыся, ён дайшоў да берага i ступiў у раку. Як толькi ён ступiў адной нагою ў раку, скаты перад iм расступiлiся, i чалавек па грудзi ў вадзе пайшоў да вострава. Нiводзiн скат не ўкалоў яго. Тады, выбраўшыся на другi бераг, чалавек самлеў i ўпаў на пясок, бо страцiў шмат крывi.
Скаты не паспелi нават паспачуваць свайму смяротна параненаму сябру, як пачулi жудасны рык i аж падскочылi ад страху ў вадзе.
- Ягуар! Ягуар! - закрычалi яны ўсе разам i стралою кiнулiся да берага.
I сапраўды, у гэтую хвiлiну на бераг Явэвiры выйшаў ягуар, якi пабiўся з чалавекам i цяпер гнаўся за iм. Звер быў таксама паранены, з яго цела сачылася кроў. Убачыўшы, што чалавек ляжыць як нежывы на востраве, ягуар злосна рыкнуў i кiнуўся ў ваду, каб прыкончыць яго.
Але не паспеў ён апусцiць у ваду лапу, як адчуў, што ў яе нiбыта ўсадзiлi восем цi дзесяць даўжэзных цвiкоў. Ад болю ён адскочыў назад. А гэта скаты, абараняючы пераход цераз рэчку, з усяе моцы ўцялi яго сваiмi хваставымi шыпамi.
Ягуар завыў ад болю i замахаў лапаю ў паветры. Але потым, агледзеўшыся, убачыў, што вада каля берага ўся закаламучаная, быццам на дне паварушылi глей. I ён зразумеў, што гэта былi скаты, якiя не хацелi яго прапускаць. Тады ён злосна зароў:
- Ага, я ведаю, хто гэта! Гэта вы, праклятыя скаты! Ану, прэч з дарогi!
- Не сыдзем!
- Прыбiрайцеся!
- Не прыбяромся! Ён добры чалавек! Ты не маеш права яго забiваць!
- Ён мяне паранiў!
- Вы абодва параненыя! У лесе - гэта вашыя справы! А тут ён пад нашай аховай! I праходу табе няма!
- Я ўсё роўна прайду! - зноў рыкнуў ягуар.
- Нi, нiколi! - адказалi скаты. (Яны казалi "нi, нiколi", бо так кажуць тыя, хто жыве ў Мiсьёнэс i гаворыць на мове гваранi.)
- Ну, то пабачым! - яшчэ раз рыкнуў ягуар.
I ён адышоўся ад берага, каб узяць разгон i скочыць як мага далей у раку.
Ягуар ведаў, што скаты амаль заўсёды трымаюцца каля берага, i думаў, што калi скочыць далёка, дык пасярод рэчкi скатаў не будзе, i тады ён зможа дабрацца да вострава i з'есць паўжывога чалавека.