Колас расказвае пра сябе

На пачатку работы гэта акалічнасць заставалася па-за ўвагай аўтара. Уладаючы шырокім дасведчаннем у пазнанні навакольнага, ён бачыў такім жа спрактыкаваным і героя. Бачанне не супадала с рэалізацыяй, але Колас лічыў, што тут справу можна паправіць.

Кінулася яму зараз у вочы і перагрузка любоўнай лініі: Дзяжа — Насця, Дзяжа — Галя, Чэх — Насця. За гэты кошт лепей пашырыць і ўзмацніць франтавыя малюнкі, эпізоды з салдатамі і афіцэрамі. Твор даваў падставы. Начное дзяжурства Дзяжы, шпіталь, паездка на Дон, тылавая муштра, зварот на фронт патыхаюць шырокім эпасам, пераносяць у тлум і паветра той пары. Па краіне шумуе нястрымны салдацкі паток:

Плыве саматугам, гарласты і прагны,
Дарогамі і без дарог.
Прастор адчыняе бяздонныя багны,
Вялікі расійскі разлог.

Паток увальецца ў драўляныя хаты,
Прастор застанецца, як быў:
Раўнінны, гарысты, лясамі багаты[24],
Дзе ж спыніцца грозны разліў?

Іншая зборня знайшла сабе прытулак на ціхім Доне:

Вядомы Савінкаў, Радзянка,
Графы, бароны і князі,
Падонкі рускае гразі,
Патрыятычная трасянка
Ад кулака і да паўпанка
Шукала страчанай «стези».

Настройка на эпас была закладзена ў самым пачатку паэмы. На грунце народных узораў, перавышаючы ў паэтычнасці зробленае ім дагэтуль, Колас піша пра вайну:

Ходзіць ліха бязвокае,
Ходзіць ліха бязвухае,
Бязногае, бязрукае,
А ўсё згледзіць, падслухае,
У ваконца пастукае,
Нішчыць поле шырокае,
Сушыць мора глыбокае,
На задворках галёкае.

Ходзіць ліха разлогамі,
Ходзіць ліха узмежкамі…

Ліху дзверы адчынены,
Ліха ўвойдзе праз шчыліны…

Вайна змусіла народ на вялікае ўзрушэнне. З болем і гневам ідзе з людзьмі паэт:

Ідуць, плывуць людскія хвалі
Наперарэз адны другім.
Няма канца, супыну ім,
Іх шум глухі ўбіраюць далі…

З усіх краін Русі ярэмнай
Ідуць без скарг яе сыны…
Ідуць на глум, на здзек дарэмны…
Карміць сабою бур’яны

I сеяць косці дзе папала,
Карпаты кроўю паліваць,
А на Стаходзе[25] класці гаць…

Чалавечыя хвалі зліваюцца, крыжуюцца, разбіваюцца адна аб адну:

Плывуць струмені і патокі
З сялянскіх хат і гарадоў…

Жывуць сваім жыццём чыгункі,
Людскія хвалі несучы…
Ідзе Урал, Кубань і Церак…
Народ з-пад Горадні, з-пад Вільні,
Бядою ўзрушаны, журбой.

Не, ні на трохі не збяднела майстрава рука! Відаць, занадта сурова ставіцца Канстанцін Міхайлавіч да сябе зараз. Згусткі чалавечага болю выйшлі з ягонага сэрца і, ператварыўшыся ў карціны, кратаюць, хвалююць і ўражаюць нас. I зусім не скупіўся ён на фарбы, апісваючы прыроду. Толькі тут яна не гаманлівая і прыветлівая, як здавалася дзіцячым вачам сыноў лесніка, і не ўрачыста-загадкавая, як адчувалася малому Сымонку, — маўклівая, наскрозь працятая горам паўстае яна ў няспынным чалавечым руху на крывавыя загоны баёў.

У нейкі сум агорнут шлях,
Глядзяць панура лес і горы,
Паўночных рэчак вадазборы
У цёмных пахмурных брыжах
Ялін і піхт. Хаўтурным тонам
Звініць акорд прастораў тых
У ззянні іскраў залатых,
Калі свой сноп, вянок чырвоны,
Рассцеле сонца на разгоны
Маўклівых далечаў пустых.
Маркотна, сцішна і бязлюдна,
I томіць гэты краявід…

Раней мы не сустракалі падобнага ў Коласа. Замілаванне красой і шчодрасць фарбаў саступаюць месца ашчаднасці таноў, стрыманасці і лаканічнасці. Дыхнуўшы бунінскім «Лістападам», аўтар не адкінуў сваіх ранейшых набыткаў. Зусім поруч узнікае малюнак залітай сонцам Украіны:

I роўнядзь ціхая палёў,
I постаць стромкіх тапалёў,
I, нібы ўсыпаныя жарам,
Шляхі сланечнікаў пад ярам[26],
I пасмы-віткі плецянёў,
Дзе купы вішань і чарэшань,
I між іх кучмы спелых сліў
Вартуюць яблыкаў наліў —
Бурштын з багрою перамешан!

24

У поўныя зборы твораў 1962 і 1972 гг. (т. X, с. 409 і 404) відавочна перанесена памылка перапіскі ці першадруку: «Раўніны гарысты, лясамі багаты».

25

Маецца на ўвазе ваенная аперацыя на рацэ Стаход з вялікімі ахвярамі. У поўных зборах твораў (т. X, с. 223 і 222) памылкова надрукавана: «А на стаходдзе…»

26

Тут яр — схіл, а не назва мясцовасці, як надрукавана ў поўных зборах твораў (т. X, с. 228 і 227): «Ярам».