Чытачу, асабліва маладзейшага веку, напэўна, будуць нялішнімі некаторыя растлумачэнні, дадзеныя Канстанцінам Міхайлавічам і ўдакладненыя па першакрыніцах.
Паводле падання, месапатамскі прарок Валаам (Білеам у іншым напісанні) быў закліканы Валакам, царом дзяржавы Мааў (Мааб) на нараду, як уратавацца ад ізраільскага войска. Па дарозе ў маавіцкую сталіцу Дзібон асліца, на якой прарок тросся верхам, увесь час спынялася. Не разумеючы, у чым справа, Валаам наракаў на ўвайшоўшую ў прымаўку ўпартасць свае цягавітай жывёліны і сіліўся перамагчы яе ляноту з дапамогай гарапніка. Тады асліца загаварыла: «Што я зрабіла табе, за што ты б’еш мяне?»
Прарок пачаў церці вочы ад здзіўлення і нібыта ўбачыў анёла, які заступаў яму дарогу. Пасля адпаведнай кансультацыі з даверанай асобай бога, відавочна зацікаўленага ў перамозе ізраільцян, Валаам рушыў далей, але адхіліўся ад атрыманых інструкцый. Ён параіў Валаку паслаць у варожае войска прыгожых жанчын і спакусіць заваёўнікаў.
Ці трэба казаць, што багі не могуць цярпець, калі іх не слухаюць, страшэнна гневаюцца і насылаюць на неслухаў кары. Так і здарылася: Дзібон быў разбураны ўшчэнт, Валаам загінуў у часе аблогі горада, спакушаных ізраільскіх воінаў вынішчылі разам са спакушальніцамі, а 32 тысячы захопленых маавіцянак разлесавалі паміж пераможцамі на тыдзень, як гаворыцца ў пісанні, для ачышчэння[13].
З боку ведання старажытнай міфалогіі аўтарства верша не выклікала ніякіх сумняванняў. Але апошнія радкі яго як быццам не пасавалі ні да пераконанняў, ні да кірунку разваг гэтага прапаведніка тэасофіі.
— Відаць, усё не так проста, як здаецца, — заўважыў Канстанцін Міхайлавіч. — Па-мойму, у гэтага пісьменніка былі пэўныя сутыкненні з царскім урадам. I пра герб імперыі ён не зусім лагодна казаў, нешта накшталт «Орел двуглавый сокрушен».
Колас меў на ўвазе выпадак, калі Ул. Салаўёў, як расказваў стары даведнік, «…пасля адной публічнай прамовы быў змушаны назаўсёды адмовіцца ад прафесарскай дзейнасці»[14]. Аб’ектыўны сэнс прамовы яго 28 сакавіка 1881 года — заклік «дараваці віну» ўдзельнікам забойства Аляксандра II.
Вось што пісаў прамоўца да наступніка забітага самаўладцы:
«Милуя врагов своей власти вопреки всем естественным чувствам человеческого сердца, всем расчетам и соображениям земной мудрости, Царь станет на высоту сверхчеловеческую и самим делом покажет божественное значение Царской власти…»[15]
Адкуль, калі і як мог трапіць верш з асабістай перапіскі сталічнага сцвярджальніка найвышэйшай сілы да палескага настаўніка? Памяць Горкага (у «Жыцці Кліма Самгіна») і памяць Коласа (у трылогіі) заўсёды прыводзяць нас да канкрэтных крыніц, скажам, у дачыненні да карыкатур на «самадзержца», пра якія згадваецца ў абодвух творах. Значыць, можна меркаваць, што і ў гэтым выпадку такія крыніцы былі.
Самая ранняя з вядомых нам публікацый верша, аб якім ідзе гаворка, адносіцца да 1913[16], а самая апошняя — да 1923 года[17]. Тым часам Якуб Колас прыводзіць чатыры радкі, зусім дакладна прымацоўваючы іх да ўрадавых рэпрэсій 1906 года. На наступнай старонцы трылогіі даецца зусім выразная характарыстыка Мяшчэрскага, рэакцыйнага журналіста, выдаўца газеты-часопіса «Гражданин». Яшчэ раней Лабановіч, перад першай сустрэчай з Вольгай Віктараўнай, чытае гэтае выданнейка і шпурляе яго ў куток са смачным слоўцам «паскудства».
Відаць, моцна такі ўелася ў косці герою — а больш ягонаму прататыпу — «казённая трухляціна», якою начыняліся мазгі спярша выхаванцаў настаўніцкай семінарыі, а ў далейшым маладых педагогаў. Крайнім увасабленнем «трухляціны», поруч з творамі Філарэта, для іх з’яўлялася і пісаніна князя Мяшчэрскага.
На жаль, у свой час мне быў невядомы працяг салаўёўскага верша, трэба думаць, пазнейшага паходжання:
Звужаючы да пэўнай ступені абагульненне, гэтыя радкі затое даюць адрас і расшыфроўку. Зусім нездарма Колас успамінае аслоў, каму дадзена «вольнае слова», і зараз жа спяшаецца напісаць ненавіснае яму прозвішча рэакцыйнага цемрашала Мяшчэрскага! Гэта дазваляе меркаваць, што пісьменнік ведаў не толькі верш, а і каму ён прысвечаны.
13
Усім, хто зацікавіцца падрабязнасцямі гэтай і іншых прыгод Валаама і Маісея, можна прапанаваць «Библейско-биографический словарь» Яцкевіча і Благавешчанскага, т. 1–4, СПб., 1849.