Sekvi la evoluon de tiu rimarkinda arto, la poezio «indiĝena» de Esperanto, estas tre interese. Jam en la Unua Libro, Zamenhof prezentis sian emocian lirikon Ho, mia kor’, kaj en La Esperantisto fruaj adeptoj povis aperigi siajn novicajn versaĵojn. La unua poemaro de individua poeto estas verŝajne Versaĵareto de Aleksandro Dombrovski (1905), sed ĝin baldaŭ sekvis aliaj, ekz. de Roman Frenkel, Stanisław Braun, Stanisław Karolczyk, Stanislav Schulhof k.a. Neniu volas pretendi, ke tiuj fruaj versaĵoj estas majstroverkoj, tamen plej ofte trasentiĝas malfalsa ligiteco al la krea lingvo kaj poezia aspirado. Oni ne forgesu, ke tiuj fruaj verkistoj devis esploradi la eblecojn kaj formojn de lingvo tute nova, sen historia tradicio alia ol la komunaj tradicioj de Eŭropo. Iom post iom ili mem kreadis tradicion por la unika nova literaturo.
La unua poeto iom pli matureca estis Edmond Privat (1889–1962), kies poemaro Tra l’ silento aperis en 1912; sed nur en la jardeko post la Unua Mondmilito aperis la unuaj malnaivaj talentoj, kies verkoj sentigas, ke tiuj poetoj vivas plene en la lingvo kaj en ĝi verkas senpere, kvazaŭ en lingvo gepatra. Kvin el ili estas neignoreblaj el kiu ajn vidpunkto; ili estas la unuaj esperantaj poetoj, kiujn oni povas senhonte kompari kun respektataj (se ne geniaj) poetoj nacilingvaj: la rusoj Eŭgeno Miĥalski (1897–1937?) kaj Nikolao Hohlov (1891–1953), la franco Raymond Schwartz (1894–1973), kaj la hungaroj Julio Baghy (1891–1967) kaj Kálmán Kalocsay (1891–1976).
Grave estas, ke la kvin poetoj estas komplete individuaj, ĉiu kun propra voĉo, propra sinteno kaj propra temaro. Miĥalski estas lingve plej avangarda kaj aktuala, Hohlov plej senseme lirika, Schwartz plej sprita, Baghy plej emocia, kaj Kalocsay – plej genia.
La figuro de Kalocsay en la literaturo de Esperanto similas al tiu de Chaucer en la angla literaturo aŭ Dante en la itala, laŭ tiu senco, ke li, kiel ili, alvenis sur kampon de literaturo juna, neelprovita, nepolurita, kaj lasis ĝin matura, memfida kaj ĉionkapabla. Li estis antaŭ ĉio genia kaj produktiva tradukisto, kaj la poezia lingvaĵo, kiun la devis muldi por traduki (inter multaj aliaj!) La Tragedion de l’ homo de Madách, la Inferon de Dante kaj la Reĝon Lear de Ŝekspiro, liveriĝis al la multnombraj ankaŭ originalaj poetoj, kiuj ariĝis ĉirkaŭ li kaj la revuo Literatura Mondo.
Tiun lingvaĵon transprenis post la Dua Mondmilito nova generacio de poetoj apoge al la travivintaj kolegoj. Elpaŝis la britoj William Auld (1924), Marjorie Boulton (1924), John Dinwoodie (1904–1980), John Francis (1924) kaj Reto Rossetti (1909), sekvis baldaŭ la islandano Baldur Ragnarsson (1930), la sudafrikano Edwin de Kock (1930), la ĉeĥo Karolo Pič (1920), la dano Poul Thorsen (1915), kaj iom poste japanaj poetoj, el kiuj la plej elstara sendube estas Miyamoto Masao (1913), brazilanoj kiel Geraldo Mattos (1931), Sylla Chaves (1929), Roberto Passos Nogueira (1949), kaj alia brito Victor Sadler (1937). En tiu periodo la plej grava verko verŝajne estas La infana raso (1956) de Auld, eposo en 25 ĉapitroj, kiu neignoreble influis la poetojn kaj poezion de la lingvo.
Ekde 1970, ariĝis ĉirkaŭ la revuo Literatura Foiro tuta aro da talentuloj, kies ĉefaj poetoj estas la italoj Clelia Conterno, Nicolino Rossi, Giulio Cappa, Gaudenzio Pisoni, kune kun, ekster tiu rondo, du aliaj: Aldo de’Giorgi kaj Mauro Nervi.
Tiu supraĵa skizo nur indikas ian ĉeflinion, apud kiu verkadas multaj aliaj interesaj poetoj el plej diversaj mondpartoj, kaj kies specimenajn verkojn oni povas ekkoni en la supre menciita Esperanta antologio.
Kiel estas normale en juna literaturo, la prozo komence iom postrestis la poezion. Fruaj skizoj kaj rakontetoj estis plejparte malaltnivelaj, tamen la nova jarcento baldaŭ vidis debuton de aŭtoroj pli kompetentaj, kiel Ivan Ŝirjaev (1877–1933), A.E. Styler (1865–1928) (noveloj kaj eseoj), kaj la romanojn de Henri Vallienne (1854–1908), Heinrich Luyken (1864–1940) kaj Tagulo (H.B. Hyams, m.1960). Post la Unua Mondmilito sekvis romanoj de Hindrik Bulthuis (1865–1945), kaj noveloj kaj romanoj de Julio Baghy. La fruaj romanoj de Baghy estas aparte interesaj, ĉar ili baziĝas, kiel ankaŭ lia frua poezio, sur liaj spertoj kiel hungara militkaptito en Siberio.
La komenciĝo de dua periodo de Literatura Mondo en 1931 akcelis ankaŭ la prozverkadon. La svedo Stellan Engholm (1899–1960) premiiĝis en 1932 per sia romano Homoj sur la tero, kaj sekvis ĝin per aliaj romanoj kaj noveloj, kies fono estis la laboristaj medioj en lia lando. Vere brila kaj tiam avangarda romano (tamen ne sub egido de LM) estis Metropoliteno (1933) de Vladimir Varankin (1902 – ?); la aŭtoron baldaŭ englutis, kun sennombraj aliaj, inkluzive de la poeto Miĥalski, la stalinisma teroro. Aliaj pli gravaj aŭtoroj de tiu epoko estas Ferenc Szilagyi (1895–1967), L.N.M. Newell (1902–1968), Imre Baranyai (1902–1961), Raymond Schwartz kaj K.R.C. Sturmer (1903–1960).
El interesaj nefikciaj verkoj aperis dum la tridekaj jaroj ekzemple Jarmiloj pasas (1930) de Hermann Haefker (n. 1873), duvoluma historio de la mondo; De paĝo al paĝo (1932) de L. Totsche (poste konata kiel la poeto Ludoviko Tárkony), la unua volumo de literatura kritiko pri Esperantaj aŭtoroj; Parnasa gvidlibro (1932) de Kalocsay kaj Gaston Waringhien (1901- ), studo pri la reguloj de la poezio; Notlibro de praktika esperantisto (1934) de Sturmer.
Aperis gravega tutesperanta vortaro Plena Vortaro,[22] kaj ampleksa analiza gramatiko de Esperanto Plena Gramatiko (kiu timige kontrastiĝis kun la 16 mallongaj reguloj de la Unua Libro!).
Post la Dua Mondmilito Engholm kaj Szilagyi daŭrigis sian laboron, kaj baldaŭ aperis aliaj: Cezaro Rossetti, Reto Rossetti, Sándor Szathmári, Jean Ribillard, Miyamoto Masao, Johan Hammond Rosbach, John Francis, Konisi Gaku, Johan Valano (Claude Piron). Kvin brilajn volumojn de eseoj liveris G. Waringhien; aliaj gravaj nefikciaj libroj estas ekzemple: Retoriko (1950) de Ivo Lapenna, La vivo de la plantoj (1957) de Paul Neergaard, Nepalo malfermas la pordon (1959) de la esploristo Tibor Sekelj, Je la flanko de la Profeto (1978, pri islamo) de Italo Chiussi, Pri lingvo kaj aliaj artoj (1978) de William Auld k.m.a.
Tiu supraĵa skizo apenaŭ donas impreson pri la realaj atingoj kaj abunda amplekso de la originala literaturo de Esperanto. Iu ajn, kiu volas eĉ aludi al ĝi devas esti leginta almenaŭ kelkajn elstarajn verkojn antaŭ ol esprimi opinion.
AULD, William (red.). Esperanta antologio. Dua eldono, reviziita kaj kompletigita. Universala Esperanto-Asocio, Rotterdam, 1984. 887p.
AULD, W.; DINWOODIE, J.S.; FRANCIS, J.I.; ROSSETTI, R. Kvaropo. J. Régulo, La Laguna, 1952, 267p.
AULD, William. La infana raso. J. Régulo, La Laguna, 1956. 104p.
BAGHY, Julio. Pilgrimo. Budapest, 1926. 124p.
BAGHY, Julio. Preter la vivo. Literatura Mondo, Budapest, 1923. 124p.