Нам па картачках належала чатырыста грамаў хлеба на дзень. У правінцыі на карткі больш нічога не давалі, і гэтага было мала, дужа мала. I ўсё ж ніхто з гэтай прычыны не ныў. Ведалі: даць болей проста немагчыма, калі хочам дабіць гэтую ненавідную свалоту, давесці справу да сапраўднага канца.
Але тут здарылася тое, што абразіла нас, падлеткаў, да глыбіні душы. Дарослыя, праходзячы, усміхаліся або паціскалі плячамі, а мы стаялі, як саляныя слупы, уражаныя, пакрыўджаныя. 3 нас нібы насмяяліся, абняславілі, аганьбавалі. I, галоўнае, не толькі з нас, а і з усіх гэтых нясытых людзей, якія мужна, аддана рабілі сваю справу і не скардзіліся.
Не ведаю, ці дурань быў дырэктар, ці начальства ў яго было дурное. Але паабапал дзвярэй віселі дзве вялізныя рэкламы на шкле. На абедзвюх былі тоўстыя румяныя пекары ў белых халатах і каўпаках.
Яны прытанцоўвалі, і раты іхнія былі расцягнуты ў ідыёцкай усмешцы, а на расстаўленых пальцах правай рукі яны неслі падносы з пляцёнкамі — халамі, рагалікамі, плюшкамі, франзолямі, батонамі і іншым такім. А пад пекарамі было напісана такое:
«Качество хал выше похвал»
I яшчэ:
«Пополнеть скорее чтобы, надо есть побольше сдобы»
— Т-так.
Я зірнуў на Роліка і ўбачыў, што ў таго дрыжаць ноздры.
— С-свалота.
У руцэ ягонай я заўважыў досыць вялікі ўламак цагліны. I тады я, сам не ведаючы нашто, нахіліўся і падабраў другі.
— Ты ў левую, — праз зубы сказаў Дзмітрэнка.
…Дзынкнула, пасыпалася на тратуар шкло. Сівы мужчына на пратэзе кінуў погляд у наш бок і ўбачыў, як мы схаваліся ў бліжнім пад’ездзе.
3 дзвярэй магазіна выбег дзядзька, падобны на «нябожчычкаў»-пекараў. Кінуўся да сівога, нешта загаварыў, зажэстыкуляваў.
— Выдасць зараз, — сказаў Жэнька. — Цікаемо, хлопцы.
I тут чалавек… паказаў рукою на праспект і павёў ёю направа. «Пекар» кінуўся туды, а дзядзька накіраваўся проста да нашага сховішча. Дыбаў, як жораў. Стаў, углядаючыся ў паўцемру:
— Гэй, шалапуты, вісусы, вылазь!
— А што мы? — забубнеў Багдан.
— Канчай, — сказаў Ролік, — мы, мы. Ясна, што мы.
I выйшаў на святло.
Сівы доўга разглядаў яго, нават узяў за патыліцу, закінуў галаву і паглядзеў у вочы. Потым пасварыўся пальцам і раптам… усміхнуўся:
— Ну што, наваявалі? Майно дзяржаўнае пабілі, бандзюкі.
Закурыў:
— А ўвогуле нішто. Гэта ж столькі людзей хадзіла, і ніхто каменем па гэтай брыдзе не трахнуў… Толькі, хлопцы, гэта ўсё ж не метад: каменем. Словам трэба, дзеяннем дурасць біць. Маладыя вы, нецярплівыя. А можа, і… Ну, бяжыце сабе.
Мы пабеглі. I толькі калі ўскочылі ў руіны, зразумелі, што магло з намі здарыцца.
Так-сяк адсапліся.
— А ты… малайчына, — буркнуў Багдан.
— А я ж казаў, хлопцы, што рашучы, — загарэўся Жэнька. — Чаго б ён да нас на адхон лез? Маглі ж бы і карак натаўчы ўтрох. А камень як схапіў!..
— Камень я схапіў па дурасці. Гэта не работа. А ты з чаго так азвярэў, Раланд?
I пашкадаваў, што задаў пытанне. Вочы новага сябра, у першы і ў апошні раз, што я яго ведаў, чорныя, бліскучыя вочы былі каламутна-шызыя ад ярасці. Нібы плеўка засцілала іх, нібы дымка. Такая, якая бывае на чорным вінаградзе.
— Хлусню ненавіджу, — выціснуў ён. — Калі брэшуць — ненавіджу.
— А яшчэ чаго ты ненавідзіш? — іранічна спытаў Багдан.
— Несправядлівасць ненавіджу, — хлопца нібы крыху адпусціла, і нечакана ён усміхнуўся ранейшай добрай, белазубай усмешкай. — Хопіць ужо. Занадта хлеб добра пахнуў. I людзі ідуць і глядзяць. Не, хлопцы, гэта мы добра зрабілі. А і сапраўды, пад’есці б чаго.
— Съешьте эти тартинки, мистер Дмитренко, — сказаў Кульба. — И выпейте стакан этого доброго старого кларета. Это подкрепит ваши силы.
Мы зарагаталі.
— Кларэт — кларэтам, а падмацавацца б трэба, — сказаў Багдан.
— Стоп! — узняў руку Ролік. — У руіны, хлопцы.
Праз нейкую хвіліну мы сядзелі ў былым «двары» разнесенага ўдруз дома. Двор увесь зарос вялізнымі, у паўтара чалавечых роста лопухамі, якія даўно пайшлі ў ствол. На вяршынях ствалоў вожыкамі прымасціліся дзяды, якія так зручна ляпіць знаёмым у спіны, здаравенныя дзяды, зялёныя, з малінавымі шапачкамі.
Мы лупілі гэтыя ствалы з самага нізу, здзіралі з іх скуру і агалялі белую пругкую мякаць.
— Гэх, солі б, — уздыхнуў Жэнька. — Каб яшчэ соль, дык гэта ўвогуле было б поэзі. Наслаждзец суцэльны.
Ролік выцягнуў з-пад сто разоў мытай футболкі бруднаваты вузлік:
— Знойдзем і соль.
Праз хвіліну мы мачалі лопухавыя сцябліны ў буйную соль і апляталі так, што за вушамі пішчала.
— Эх, каб гэта яшчэ хлеба, — уздыхнуў Багдан.
— Распанеў, — пырснуў Жэнька, — а мо вашамосць з’ела б труфеляў з анчоўсамі?
— Ну вось, — сказаў урэшце Ролік. — А цяпер дэсерт. Той, што за гумном.
Вылезлі мы з руінаў толькі тады, калі напалову абдзерлі шаўковіцу, якая расла тут жа, у закутку між муроў, што зберагліся нейкім дзівам. Раты ў нас былі чорныя, але прынамсі хаця не так смактала ў жываце.
— Набарабаніліся, — залупіўшы футболку і ляскаючы сябе па загарэлым пузе, сказаў Ролік. — Ну, цяпер і ў дарогу можна. I ведаеце, якую мы яшчэ даброту атрымалі? Га?
— Нонкі няма! — з захапленнем гікнуў Жэнька.
— То ж бо! Як да камянёў, так іхняга племя з сабакамі не знойдзеш.
Мы падышлі да трамвайных рэек. Пасярэдзіне Крашчаціка была ачышчана вузкая палоска дарогі, амаль сцежка. I на рэйках стаяў куртаты трамвайчык, «запрэжаны» ў платформу. Платформа была загружана бітай цэглай, брыламі гэтай самай цэглы і ўламкамі бетону, з якога змеямі тырчала ржавая пакручаная арматура,
— Хлопцы, — сказаў Дзмітрэнка. — Як толькі зазвоніць — чапляйся. Чаго нам аж да плошчы Калініна пешшу тупаць.
…Трамвай крануў з месца. I паплылі, паплылі, паплылі перад намі віды, адзін жахлівей за другі.
Дамы, падобныя да выветраных скалаў у пустэльні, страшныя, немыя, як пачварныя старажытныя замкі. Бетонныя брылы хістаюцца на арматуры, ледзь наляціць вецер. Патокі друзу, жвіру і пяску сплываюць між іх. Дамы, разбітыя ўшчэнт, і дамы, разрэзаныя, як пірог, і таму яшчэ больш страшныя, з рэшткамі шпалераў на сценах, з перакінутым, разбітым раялем. Дамы, яшчэ зусім нядаўна жывыя і цёплыя, а цяпер — мёртвыя шкілеты былога дабрабыту, радасці, любові да дзяцей.
Мы маўчалі. Нам было кепска, як ніколі.
— А кандзіцерскую на тым рагу памятаеш? — спытаў Жэнька. — Дзве трубачкі і вады з сіропам колькі хочаш: і апельсінавай, і яблычнай, і…
— Змоўч, — глухім голасам сказаў Ролік. — Тут жыць болей немагчыма. Не таму, што немагчыма, а… з сораму потым здохнеш, вось што. I калі сорам гэты ў нас яшчэ не зусім прапаў, то чым хутчэй мы задуманае зробім — тым лепей. Біць за гэта трэба, аж пакуль жоўцю рыгаць не пачнуць.
Памаўчаў.
— Наконт шаўковіцы. Трэба і яе набраць і насушыць у запас. На лопухах не выедзеш. У лаўры, ля падземнага хода, яе — гай! Дарослыя, так званыя, туды не лазяць. А мужыкоў нашага ўзросту там, відаць, чорт ма! На даху сушыць будзем.
— Нішто прыдумка, — буркнуў Багдан.
Платформа раптам спынілася, і не паспелі мы спахапіцца, як над яе краем з’явілася, нібы выплыла поўня, круглае чырвонае аблічча з рудымі запарожскімі вусамі.
— Т-та-ак, — сказала поўня. — А я вязу дый думаю — а хто гэта ў мяне, а што гэта за вераб’і на платформе цывікаюць? Аж гэта паны Ракфелеры надыбалі ўласны трамвай. Міла. Ну, і куды паедзем? На звалку, куды я гэты друз адводжу? Або проста ў КПЗ?