Каб вясьці з упадку к радасьцям нязьмерным.
- пісаў Купала. Пра тое ж пісаў і Алесь Гарун:
Можы-б ты і памёр і загінуў,
Каб ні вешчая мова Баяна...
Бо што бачылі госцікі-гэрцы
І зямлю, і лясы, і кілімы, -
Усё забралі. А мову ў сэрцы
У сваім сэрцы хавалі-нясьлі мы.
З роднаю, самабытнаю моваю, захаваньне якой расцэньвалася адраджэнцамі як вялікае шчасьце, беларускі народ падыйшоў да свайго шматбаковага адраджэньня. Менавіта мова зьяўляецца адною з асноваў у гэтым адраджэньні. Але далёка не сярод усіх беларусаў адносіны да мовы былі свядомымі. Даволі часта яны пагаджаліся з тым, што беларуская мова — вясковая, няўклюдная, няпрыдатная для шырокага ўжытку. Купала ў "прыпеўках тутэйшага" выводзіць гэткі тып беларуса:
Знаём з расійскай, польскай мовай;
Сваёй з гасьцьмі ані мру-мру,
Хаця ня зрокся і "вясковай" —
"Папросту" з "простым" гавару.
Паэта выступаў супраць абмежаваньня сфэры ўжывання беларускай мовы, іранізуючы, а часам і жорстка папракаючы "тутэйшага чалавека", ставячыся ледзь не з нянавісьцю да ягонае рабскае натуры:
А ты, змарнелы чалавек,
Нікчэмны пасынак былога,
Сваю пушчаеш песьню ў зьдзек,
Чужою славіш нават Бога!
Адраджэнцы заклікаюць беларусаў зьберагаць сваю мову, разумеючы, што ад яе існаваньня залежыць і жыцьцё нацыі:
Ты, мой брат, каго зваць Беларусам,
Роднай мовы сваёй ні цурайся...
Дык шануй, Беларус, сваю мову —
Гэта скарб нам на вечныя годы;
Адной з умоваў будучага справядлівага жыцьця беларускага народа пісьменьнікамі-адраджэнцамі ўяўлялася вольнае валоданьне народам беларускаю моваю, існаваньню якой ужо і тады пагражалі суседнія мовы. Я.Колас пісаў:
Няхай родным словам шчасна Загаворыць наш народ. Ад мовы, сьцьвярджае Купала, залежыць самабытнасць культуры народа, ягонае аблічча сярод іншых нацыяў:
Як жыло ты з намі — будзеш вечна жыці,
Грамадой мільёнаў з сьветам гаманіці...
Паэтамі-адраджэнцамі добра ўсьведамлялася аб'ектыўная каштоўнасць роднае мовы ў кантэксьце сусьветнае культуры:
За пашану радзімаму слову
Ушануюць нас брацця-народы!
Купала вылучаў адукацыйную, асьветніцкую функцыю мовы для свайго народу, а таксама яе рэпрэзэнтатыўную ролю ў міжнацыянальных адносінах:
І бяз песень жа народ
Што ён варт быць можа?
Ён і цёмны, як той скот,
І бяды ня зможа.
Газэт, кніжак мовай чэй
Найболей друкуюць,
Паважаюць тых людзей,
Любяць і шануюць.
Значэнне беларускае мовы разумелі і ворагі беларускага адраджэньня. Менавіта таму яны імкнуліся скампраметаваць яе. Да публіцыстычнай палеміцы ў прэсе падключаліся і беларускія паэты. Янка Купала свой верш "Ворагам беларушчыны" прысвяціў канкрэтнаму матэрыялу А.Уласава, рэдактара "Нашай Нівы", дзе той бараніў правы беларусаў на родную мову.
У вершы Купалы і ў артыкуле Уласава — адныя і тыя ж матывы, але выказваліся яны роднымі сродкамі. Параўнаем. А.Уласаў піша:
"Але-ж як беларус стаў трохі на свае ногі, як ён пазнаў у сабе чалавека і грамадзяніна, роўнаго ўсім, як пачалося адрадзэньне беларусоў, пайшлі кніжкі і газэты беларускія, — вось тады заварушыліся тут і палякі, і рускія: знайшоў беларус меж імі малую жменю прыяцелёў, але ворагаў дык вялікую грамаду."
Купала ў сваю чаргу угарыць яму:
Чаго вам хочацца, панове?
Які вас выклікаў прымус
Забіць трывогу аб той мове,
Якой азваўся беларус?
Чаму вас дзіка яго мова?
Паверце, вашай ён ня ўкраў,
Сваё ён толькі ўспомніў слова,
З якім радзіўся, падрастаў.
Як бачым, у Купалы атрымліваецца больш рэзка, больш эмацыйна, адным словам, на гэтую праблему паглядзела душа мастака. Калі А.Уласаў даследуе, аналізуе становішча, Я.Купала болей дае такога матэрыялу для дасьледваньня, праўда, абодва яны прыходзяць да аднае высновы: "Няма на што беларусу рабіцца рускім ці палякам: ён можа астацца беларусам і астанецца" (А.Уласаў);