І пакуль пан Тамаш гэтак цягнуў ярмо абавязкаў, панна Ізабэла марнавалася ў самоце і цішыні сваіх прыгожых пакояў. Не раз, бывала, Мікалай даўно ўжо драмаў у сваім фатэлі, панна Фларэнтына, заткнуўшы вушы ватаю, моцна спала, а ў пакой панны Ізабэлы сон не мог завітаць, бо яго не пускалі ўспаміны. Тады яна зрывалася з ложка і, апранутая ў лёгкі шлафрочак, цэлымі гадзінамі хадзіла па салоне, дзе дыван глушыў яе крокі, і святла было ўсяго з двух скупых вулічных ліхтароў.
Яна хадзіла, а ў вялікім пакоі таўкліся яе сумныя думкі, і бачыла яна асобаў, якія тут некалі бывалі. Вось дрэмле старая княгіня, а тут дзве графіні радзяцца з прэлатам, ці можна ахрысціць дзіця ружоваю вадою. Тут цэлы рой маладых людзей скіроўвае на яе свае тужлівыя позіркі або ўяўным холадам імкнецца абудзіць яе цікавасць, а там гірлянда паненак, што песцяць яе вачыма, захапляюцца ёю або зайздросцяць. Поўна святла, шолахаў, размоў, большасць з якіх, як матылі вакол кветак, кружыць вакол яе прыгажосці. Побач з ёю ўсё блякла: іншыя кабеты былі яе фонам, а мужчыны – нявольнікамі.
І ўсё мінула!.. Сёння ў гэтым салоне халодна, цёмна і пуста… Тут толькі яна і невідочны павук смутку, які заўсёды засноўвае шэраю сеткаю тыя мясціны, дзе былі мы шчаслівыя і адкуль шчасце ўцякло. Ужо ўцякло!.. Панна Ізабэла моцна сціскала рукі, каб стрымацца ад слёз, якіх яна саромелася нават на адзіноце і ўночы.
Усе яе пакінулі, за выключэннем графіні, а тая, маючы кепскі настрой, прыходзіла сюды і, рассеўшыся на канапе, уздыхала ды пачынала правіць:
– Так, дарагая Бэла, мусіш прызнаць, што нарабіла ты памылак, якіх няможна дараваць. Я не кажу пра Віктара Эмануіла, бо гэта быў мімалётны капрыз караля – крыху ліберальнага, які, зрэшты, меў даволі шмат даўгоў. Дзеля такіх адносін трэба мець больш… не скажу такту, але – досведу, – працягвала графіня, сціпла апускаючы вочы. – Але ўпусціць ці, калі хочаш, адштурхнуць графа Сент-Аўгуста, гэта ўжо – даруй!.. Чалавек малады, заможны… ужо нямала! ды яшчэ з такою кар’ерай!.. Цяпер ён якраз узначальвае адну з дэпутацый да Святога Айца і напэўна атрымае дабраславенне на ўсю сям’ю, ну а граф Шамбор[61] называе яго cher cousin…[62] Ах, Божа!
– Думаю, цётачка, што засмучацца гэтым ужо позна, – заўважыла панна Ізабэла.
– Хіба я хачу цябе засмучаць, беднае дзіця! І без таго чакаюць цябе ўдары, вытрываць якія дапаможа толькі глыбокая вера. Напэўна ж ты ведаеш, што бацька страціў усё, нават рэшту твайго пасагу?
– Ці ж я дам тут рады?
– А толькі ты, аднак, не толькі можаш даць рады, але павінна, – казала графіня з націскам. – Маршалак, праўда, не Адоніс, ну, але… Калі б нашыя абавязкі было так лёгка выконваць, дык не было б і заслугаў. Зрэшты, Божа мой, хто ж нам забараняе мець у глыбіні душы які-небудзь ідэал, думка пра які салодзіць самыя цяжкія хвіліны? Нарэшце магу цябе запэўніць, становішча прыгожае кабеты, якая мае старога мужа, не найгоршае. Усе ёю цікавяцца, гавораць, з пашанаю ставяцца да яе ахвярнасці, і, зноў жа, стары муж менш патрабавальны за мужа ў сярэднім веку…
– Ах, цётачка…
– Толькі без экзальтацыі, Бэла! Табе не шаснаццаць гадоў, і на жыццё ты мусіш глядзець сур’ёзна. Няможна, перадусім з-за нейкае антыпатыі, ахвяраваць дабрабытам бацькі ды той жа Флоры і вашых слуг. Урэшце, падумай, колькі ты, маючы такое шляхетнае сэрцайка, магла б зрабіць дабра, каб распараджалася значным маёнткам.
– Але ж, цётачка, маршалак гідкі. Яму патрэбна не жонка, а нянька, каб выцірала сліну.
– Я не настойваю на маршалку, дык барон…
– Барон яшчэ старэй, ён фарбуецца, румяніцца, і ў яго нейкія плямы на руках.
Графіня паднялася з канапы.
– Не хачу цябе пераконваць, мая дарагая, я не сваха. Гэтым займаецца пані Мэлітан. Я толькі нагадваю, што твайго бацьку чакае катастрофа.
– Але ж мы маем камяніцу.
– Якую прададуць найпазней пасля Яна ды так, што нават сума твайго пасагу прападзе.
– Чаму? Дом, які каштаваў сто тысяч, прададуць за шэсцьдзясят?..
– Ён не варты больш, бо бацька пераплаціў за яго. Я ведаю гэта ад будаўнічага, ён аглядаў яго па даручэнні Кшэшоўскае.
61
62