А пятай раніцы купіў на вакзале квіток першага класа, аднак не быў пэўны: ён прасіў менавіта такі, ці яго далі без просьбы. Потым сеў у купэ другога класа, дзе ўжо быў ксёндз, які ўсю дарогу глядзеў у акно, і руды немец, які зняў гамашы, паставіў ногі ў брудных шкарпэтках на супрацьлеглую лаўку і спаў як забіты. Нарэшце, насупраць сядзела нейкая старая дама, якой гэтак балелі зубы, што яна нават не абражалася на свайго суседа ў шкарпэтках.
Вакульскі хацеў палічыць, колькі чалавек едзе ў купэ, і пасля вялікага намагання сцяміў: без яго – тры, а з ім – чатыры. Потым ён пачаў разважаць, чаму тры чалавекі ды адзін чалавек складаюць разам чатыры чалавекі – і заснуў.
У Варшаве ён ачуўся толькі ў Алеях Ерусалімскіх, калі ўжо ехаў брычкаю. Аднак хто вынес яму валізу, як ён апынуўся ў брычцы, – гэтага не ведаў, і нават яно не цікавіла.
Каб трапіць у сваю кватэру, яму давялося паўгадзіны званіць у дзверы, хоць і была ўжо амаль восьмая раніцы. Адчыніў яму слуга – заспаны, не апрануты, спалоханы нечаканым вяртаннем. А калі Вакульскі ўвайшоў у спальню, дык пераканаўся, што надзейны слуга спаў на ягоным уласным ложку, але выгаворваць яму не стаў, а загадаў падаць самавар.
Слуга, які, нарэшце, ачомаўся, але быў збянтэжаны, хутка памяняў прасціны ды навалкі, а Вакульскі, як толькі ўбачыў свежую пасцель, не стаў піць гарбаты, а распрануўся і лёг спаць.
Спаў ён да пятае гадзіны дня, а потым памыўся і апрануўся, як на выхад, але неяк машынальна сеў у фатэль у салоне і драмаў там да вечара. А калі на вуліцы запаліліся ліхтары, ён загадаў падаць святло і прынесці біфштэкс з рэстарана. З’еў яго з апетытам, запіў віном і апоўначы зноў пайшоў спаць.
На другі дзень наведаў яго Жэцкі, але як доўга сядзеў і пра што яны гаварылі, у памяці не засталося. Толькі на наступную ноч, калі на момант прачнуўся, яму здалося, што ён бачыць устрывожаны твар Жэцкага.
Потым ён зусім страціў уяўленне пра час: не было ўжо розніцы паміж днём і ноччу і не было адчування, што гадзіны мінаюць занадта хутка або цягнуцца надта марудна. Яго наогул не займаў час, які нібы перастаў існаваць. Адчуваў ён толькі пустэчу ў сабе і вакол сябе і не быў пэўны, што ягоная кватэра не павялічыліся ў памерах.
Раз прымроілася яму, што ляжыць ён на высокім катафалку, і прыйшлі думкі пра смерць. Яму здавалася, што ён мусіць памерці абавязкова ад паралічу сэрца, але гэта ані страшыла, ані цешыла. Часам ад нерухомага сядзення ў фатэлі дзервянелі яму ногі, і тады ён думаў, што набліжаецца смерць, ды з чужацкаю цікаўнасцю сачыў, як хутка гэта здзервяненне дабярэцца да сэрца. Назіранні гэтыя мелі нейкае адценне прыемнасці, але ўсё расплывалася ў апатыі.
Ён загадаў, каб слуга не прымаў нікога, але ўсё ж некалькі разоў наведаў яго доктар Шуман. Падчас першага візіту ён узяў яго за руку, каб палічыць пульс, і загадаў паказаць язык.
– Можа, англійскі?.. – спытаў Вакульскі, але схамянуўся і вырваў руку.
Шуман уважліва зірнуў яму ў вочы.
– Ты нездаровы, – сказаў ён. – Што табе баліць?
– Нічога. А ты зноў займаешся практыкай?
– Дзіва што! – выгукнуў Шуман. – І перш за ўсё вылечыў сам сябе – ад фантазёрства.
– Цудоўна, – азваўся Вакульскі. – Жэцкі нешта казаў мне пра тваё выздараўленне.
– Жэцкі недарэка… стары рамантык… Гэтая парода ўжо вымірае! Хто хоча жыць, мусіць цвяроза глядзець на свет… А зараз засяродзься і па чарзе заплюшчвай вочы, паводле майго загаду: левае… правае… правае… Закладзі нагу за нагу…
– Што гэта ты робіш, даражэнькі?.. – спытаў яго Вакульскі.
– Агляд.
– О!.. І маеш надзею нешта ўгледзець?
– Спадзяюся.
– А потым?
– Буду лячыць.
– Ад фантазёрства?
– Не. Ад неўрастэніі.
Вакульскі ўсміхнуўся, крыху памаўчаў і спытаў:
– Ці здолееш ты выняць у чалавека мазгі, а на іх месца ўкласці новыя?
– Пакуль не…
– Ну, дык адчапіся ад мяне са сваім лячэннем.
– Магу падштурхнуць цябе да новых жаданняў…
– Я ўжо іх маю. Хацеў бы запасці пад зямлю, глыбока… як студня ў заслаўскім замку… І яшчэ хацеў бы, каб мяне засыпала друзам, і мяне, і мой маёнтак, і нават сляды майго існавання. Вось маё жаданне – вынік усіх папярэдніх.
– Рамантызм!.. – выгукнуў Шуман і пахлопаў яго па плячы. – Але і гэта мінецца.
Вакульскі нічога ўжо не адказваў. Ён злаваўся за свае апошнія словы і дзівіўся: адкуль узялася гэта шчырасць? Недарэчная шчырасць!.. Якая каму справа да яго жаданняў?.. Навошта ён гэта сказаў?.. Навошта, як бессаромны жабрак, агаліў свае раны?
Пасля таго, як доктар пайшоў, ён заўважыў, што нешта ў ім змянілася, а менавіта: сярод бясконцае апатыі з’явілася нейкае адчуванне. Быў гэта няўцямны боль, спачатку вельмі кволы, які хутка ўбіраўся ў сілу. Напачатку можна было параўнаць яго з лёгкім уколам шпількаю, а пазней – з нечым чужародным у сэрцы, не большым за лясны арэх. Ён ужо шкадаваў апатыі, але прыгадаліся яму словы Фейхтэрслебэна[245]: “Радаваўся я сваёй пакуце, бо здавалася мне, што заўважыў у сабе тую творчую барацьбу, якая нараджала і нараджае ўсё на гэтым свеце, дзе няспынна змагаюцца бясконцыя сілы”.
245