– Мы не ведаем такога, каму можна давяраць.
– А Шлянгбаўма ведаеце?..
– Да таго ж няма ў нас людзей дастаткова здольных, – працягваў князь. – Крамнікі, а не фінансісты…
– А я кім быў?.. Таксама крамнікам, нават прыслужваў у рэстаране, але ж суполка прыносіла абяцаны даход.
– Пан выключэнне.
– Адкуль жа ў паноў гэткая ўпэўненасць, што не знойдуцца яшчэ такія выключэнні ў шынках ды за прылаўкамі? Пашукайце.
– Старазаконныя самі да нас прыходзяць…
– Менавіта!.. – выгукнуў Вакульскі. – Жыды прыходзяць да вас або вы да іх, але хрысціянскі нуварыш нават прыйсці да вас не можа, бо занадта парогі высокія… Я гэта ведаю. Вашы дзверы гэтак шчыльна зачыненыя перад купцом і рамеснікам, што трэба або разбамбіць іх сотнямі тысяч рублёў, каб яны адчыніліся, або плішчыцца, як клапу… Адчыніце крыху шырэй тыя дзверы і, можа, здолееце абыходзіцца без жыдоў.
Князь закрыў твар рукамі.
– О, пане Вакульскі, гэта… Вельмі слушна тое, што пан кажа, але і вельмі горка… Вельмі страшна… Аднак нічога… Я разумею панскую крыўду на нас, але… ёсць нейкія абавязкі ў адносінах да грамады…
– Ну, але я не лічу выкананнем гэтых абавязкаў тое, што атрымліваю ад свайго капіталу пятнаццаць працэнтаў гадавых. І не думаю, што быў бы горшым абывацелем, каб задаволіўся пяццю…
– Але ж мы трацім грошы, – адказаў абражаны князь. – Шмат людзей жыве з гэтага…
– І я буду траціць. Паеду на лета ў Астэндэ, на восень – у Парыж, на зіму – у Ніцу…
– Прашу прабачэння!.. Не толькі за мяжою жывуць людзі… Колькі ж тутэйшых рамеснікаў…
– …чакае свайго заробку ледзьве не год, а то і даўжэй, – падхапіў Вакульскі. – Мы абодва, мосці княжа, ведаем гэткіх абаронцаў мясцовага рамесніцтва. Мелі іх нават у нашай суполцы…
Князь ускочыў з фатэля.
– А!.. Нядобра так, пане Вакульскі, – казаў ён, задыхаючыся. – Гэта праўда, у нас шмат заганаў, нават грахоў, але пану няма чаго скардзіцца… Пан меў да сябе нашу зычлівасць… пашану…
– Пашану!.. – выгукнуў Вакульскі і зарагатаў. – Князь лічыць, што я не разумеў, на чым яна грунтавалася і якое месца забяспечвала мне сярод вас?.. Пан Шастальскі, пан Нівіньскі, нават… пан Старскі, які ніколі пальцам аб палец не ўдарыў і невядома адкуль браў грошы, стаялі на дзесяць прыступак вышэй за мяне ў вашай пашане. Што я кажу?.. Любы замежны прыблуда лёгка трапляў у вашы салоны, якія я мусіў штурмаваць, нават з дапамогаю… пятнаццаці працэнтаў з давераных мне капіталаў!.. Гэта яны, гэта тыя людзі, а не я, мелі вашу пашану. Уга! Непараўнальна большыя прывілеі… Хоць кожны з тых шаноўных не варты і швейцара ў маёй краме, які нешта робіць і, прынамсі, не гноіць грамадства…
– Пане Вакульскі, абражаеш нас. Я разумею, што пан кажа, і, даю слова гонару, мне сорамна… Але ж мы не адказваем за правіны адзінак.
– Якраз усе вы і адказваеце, бо гэтыя адзінкі выраслі сярод вас, а тое, што князь называе правінамі, вынікае з вашых поглядаў, з вашае пагарды да працы і абавязкаў.
– Гэта ў пана крыўда гаворыць… – адказаў князь, збіраючыся выходзіць. – Крыўда слушная, але не па адрасе скіраваная… Развітваюся з панам. Дык пакідаеш нас на з’ядзенне старазаконным?
– Маю надзею, што вы паразумеецеся з імі лепш, чым з намі, – сказаў Вакульскі з іроніяй.
У князя ў вачах стаялі слёзы.
– Я думаў, – сказаў ён узрушана, – што пан будзе залатым мостам паміж намі і тымі, якія… усё больш аддаляюцца ад нас…
– Я хацеў быць мостам, але падпілавалі яго, і ён абрынуўся… – адказаў Вакульскі кланяючыся.
– Дык вяртаемся да Акопаў Святое Тройцы!..[250]
– Гэта яшчэ не акопы… гэта пакуль усяго толькі суполка з жыдамі.
– Пан гэтак кажа?.. – перапытаў князь і пабляднеў. – Дык я… не застануся ў гэтай суполцы… Няшчасны край!..
Ён кіўнуў галавою і выйшаў.
Нарэшце адбылася сесія, дзе вырашыўся лёс суполкі гандлю з імперыяй.
Напачатку кіраўніцтва, якое падпарадкоўвалася Вакульскаму, зрабіла справаздачу за мінулы год. Аказалася, што абарот больш чым у дзесяць раз перавысіў капітал, і зыску было не пятнаццаць, а васямнаццаць працэнтаў. Супольнікі выслухалі гэта з узрушанасцю і, па прапанове князя, выказалі падзяку кіраўніцтву і адсутнаму Вакульскаму ўставаннем.
Потым падняўся адвакат Вакульскага і абвясціў, што яго кліент з-за хваробы выходзіць не толькі з кіраўніцтва, але нават з суполкі. Усе даўно былі гатовыя да гэтае навіны, але ўсё ж яна зрабіла прыкрае ўражанне.
250