Памятаю, калі Людвік Напалеон (пазнейшы імператар Напалеон ІІІ) уцёк з вязніцы ў 1846 годзе, дык ускалыхнулася ўся Еўропа. Ніхто не ведаў, што будзе. Але ўсе разважлівыя людзі да нечага рыхтаваліся, а дзядзька Рачак (пан Рачак ажаніўся з маёю цёткаю) увесь час паўтараў:
– Я казаў, што Банапарт вынырне і дасць ім прыкурыць! Адна бяда – занядужаў я нешта на ногі.
Год 1846 і 1847 прайшлі ў вялікай сумятні. Раз-пораз з’яўляліся нейкія лісты і знікалі людзі. Часта я думаў: ці не пара ўжо і мне вытыркнуць нос на шырэйшы свет? А калі сумневы і трывога моцна даймалі, пасля закрыцця крамы ішоў я да дзядзькі Рачка, расказваў яму пра набалелае і прасіў, каб ён даў мне бацькоўскую параду.
– Ведаеш што, – казаў дзядзька і біў кулаком па хворым калене, – дам я табе бацькоўскую параду. Хочаш, кажу я табе… дык ідзі, а не хочаш, кажу я табе… дык застанься…
Толькі ў лютым 1848 года, калі Людвік Напалеон быў ужо ў Парыжы, прысніўся мне аднае ночы сам нябожчык бацька, такі, якім я запомніў яго ў труне. Сурдут зашпілены пад самую шыю, завушніца ў вуху, вус падчэрнены (гэта пан Даманьскі пастараўся, каб бацька абы-як з’явіўся на Божым Судзе). Стаў ён у дзвярах маёй каморкі і сказаў толькі такія словы:
– Памятай, вісус, чаму я цябе вучыў!..
“Куды ноч – туды і сон”, – думаў я некалькі дзён. Але крама ўжо мне абрыдла. Нават да святое памяці Малгосі Пфайфер страціў я цікавасць, і так цесна зрабілася мне на Падвалю, што не мог я больш вытрываць. Ізноў пайшоў я да дзядзькі Рачка па параду.
Памятаю, ён ляжаў у ложку, накрыты цётчынаю пярынаю, і піў узвар з зёлак, каб прапацець. А калі я распавёў яму пра свае турботы, ён сказаў:
– Ведаеш што, дам я табе бацькоўскую параду. Хочаш – ідзі, не хочаш – застанься. Але я, каб не калечаныя мае ногі, даўно б ужо быў за мяжою. Бо і цётка твая, кажу я табе, – тут ён сцішыў голас, – так жахліва менціць языком, што лепш, кажу я табе, слухаць батарэю аўстрыйскіх гармат, чым гэтую пустую малатарню. Колькі помачы ад яе шмаравання, гэтулькі і шкоды ад звягі… А маеш грошы? – запытаўся ён праз момант.
– Знойдзецца колькі сотняў злотых.
Дзядзька Рачак загадаў мне замкнуць дзверы (цёткі дома не было), засунуў руку пад падушку і выцягнуў адтуль ключ.
– На вось, – сказаў ён, – адамкні той куфар, абабіты скураю. Там з правага боку будзе скрыначка, а ў ёй – гаманец. Падай мне яго…
Я дастаў гаманец, тоўсты і цяжкі. Дзядзька Рачак узяў яго ў рукі і, уздыхаючы, адлічыў пятнаццаць паўімперыялаў.
– Вазьмі гэтыя грошы на дарогу, – сказаў ён, – і як едзеш, дык едзь… Даў бы я табе больш, але і мне не два вякі векаваць… Трэба ж пакінуць нешта бабе, каб у выпадку чаго знайшла сабе іншага мужа…
Развіталіся мы плачучы. Дзядзька трохі прыўзняўся на ложку і, павярнуўшы мяне тварам да свечкі, ціха праказаў:
– Дай яшчэ раз я на цябе пагляджу… Бо, кажу я табе, з таго балю не кожны вяртаецца… Урэшце, я і сам ужо не жылец на гэтым свеце, а паганы настрой, кажу я табе, забівае не горш за кулю…
Вярнуўшыся ў краму, я, нягледзячы на позні час, пагаварыў з Янам Мінцлем і падзякаваў яму за апеку ды пасаду. Мне здавалася, што мой намер будзе яму даспадобы, бо ўжо каля году мы абмяркоўвалі гэта, і ён заўсёды заахвочваў мяне ісці біць немцаў. Але Мінцаль неяк спахмурнеў. На другі дзень ён заплаціў мне заробленыя ў яго грошы, даў нават і дадатковую ўзнагароду, абяцаў паклапаціцца пра пасцель і куфар на той выпадак, калі давялося б мне вярнуцца. Але звычайная ваяўнічасць пакінула яго, і ані разу не паўтарыў ён сваёй любімае прымаўкі:
– Эгэ!.. Паказаў бы я швабам, каб не крама…
Калі, аднак, увечары блізу дзясятае я, апрануты ў паўкажушок і цяжкія боты, абняў яго на развітанне ды ўзяўся ўжо за клямку, каб пакінуць дом, дзе столькі гадоў пражылі мы разам, нешта дзіўнае сталася з Янам. Нечакана сарваўся ён з крэсла і, раскінуўшы крыжам рукі, закрычаў:
– Свіння!.. Куды ж ты ідзеш?..
А потым ён кінуўся на мой ложак, хліпаючы, як дзіця.
Я ўцёк. У сенцах, слаба асветленых каганцом, нехта заступіў мне дарогу. Я ажно здрыгануўся. Гэта быў Аўгуст Кац, апрануты як належыць на сакавіцкае надвор’е.
– Што ты тут робіш, Аўгусце? – запытаўся я.
– Цябе чакаю.
Я думаў, што ён хоча мяне правесці, дык пайшлі мы на пляц Гжыбоўскі[94] моўчкі, бо Кац быў негаваркі. Жыдоўская фура, на якой я мусіў ехаць, была ўжо гатовая. Я пацалаваў Каца, ён мяне таксама. Я сеў на воз… ён за мною…
– Едзем разам, – сказаў ён.
А потым, калі мы былі ўжо за Мілоснаю[95], ён дадаў:
– Мулка і трасе, не заснеш.
Супольнае падарожжа зацягнулася неспадзявана доўга, ажно да кастрычніка 1849 года[96], памятаеш, Кац, незабыўны сябра? Памятаеш тыя доўгія маршы ў спякоту, калі не раз даводзілася нам піць ваду з калюжыны, або той пераход праз багну, калі замок увесь наш порах, або як начавалі ў лесе ды ў полі, і, уладкоўваючыся галовамі на адным ранцы, спіхвалі мы адзін аднаго, або паціху сцягвалі на сябе плашч, што служыў нам агульнаю коўдраю?.. А памятаеш тую бабку з салам, якую згатавалі мы ўчатырох употай ад усяго аддзела? Колькі раз еў я пасля гэтага бульбу, але ніколі не смакавала яна мне так, як тая. Нават сёння чую я пах гарачае пары, што падымаецца з кацялка, і бачу цябе, Кац, як ты, каб не марнаваць часу, і адмаўляеш пацеры, і ясі бульбу, і распальваеш люльку ад вогнішча.
94
95
96