Слухаючы гэта, я часам думаю, што на чалавецтва апускаецца нейкі духоўны змрок, падобны да ночы. Удзень усё было прыгожае, вясёлае і добрае, уночы ўсё бруднае і небяспечнае. Так я сабе думаю, але маўчу, бо што значыць меркаванне старога крамніка супраць голасу знакамітых публіцыстаў, якія даводзяць, што жыды хрысціянскую кроў ужываюць на мацу[120], і што яны павінны быць абмежаваныя ў правах. Нам кулі над галавою іншыя высвіствалі лозунгі, памятаеш, Кац?..
Гэткі стан рэчаў асаблівым чынам уплывае на Шлянгбаўма. Яшчэ летась гэты чалавек зваўся Шлянгоўскім, святкаваў Вялікдзень і Божае нараджэнне, і, пэўна, самы шчыры католік не з’еў столькі каўбасы, колькі ён. Памятаю, аднойчы ў цукерні ў яго запыталіся:
– Не любіш марозіва, пане Шлянгоўскі?
Ён адказаў:
– Я люблю толькі каўбасу, але без часныку. Часныку не выношу на дух.
Вярнуўся ён з Сібіры разам са Стасем і доктарам Шуманам ды адразу пайшоў працаваць у хрысціянскую краму, хоць жыды прапаноўвалі яму лепшыя варункі. З тае пары ён увесь час працаваў у хрысціян і толькі сёлета пазбавілі яго пасады.
Напачатку мая ён упершыню прыйшоў да Стася з просьбаю. Быў яшчэ больш скурчаны, і вочы ў яго былі яшчэ чырванейшыя, чым звычайна.
– Стаху, – сказаў ён пакорлівым голасам, – прападу я на Налеўках, калі ты мяне не прыгорнеш.
– Чаму ж ты адразу да мяне не прыйшоў? – запытаўся Стась.
– Не насмельваўся… Баяўся, каб не казалі пра мяне, што жыд кругом улезе. І сёння б не прыйшоў, каб не клопат пра дзяцей.
Стах паціснуў плячыма і адразу прыняў Шлянгбаўма з заробкам паўтары тысячы рублёў у год.
Новы крамнік адразу прыступіў да працы, а праз паўгадзіны Лісецкі прамармытаў, звяртаючыся да Клейна:
– Адкуль гэта, да д’ябла, так часныком нясе, пане Клейн?..
А праз чвэрць гадзіны, зусім ужо не ведаю чаму, ён раптам дадаў:
– Як гэтыя шэльмы жыды ціснуцца на Кракаўскае прадмесце! Не могуць пархатыя пільнавацца адзін аднаго на Налеўках або на Свентакшыскай?[121]
Шлянгбаўм маўчаў, толькі дрыжалі ў яго чырвоныя павекі.
На шчасце, абедзве гэтыя зачэпкі чуў Вакульскі. Ён падняўся ад стала і сказаў тонам, які я, праўду кажучы, не люблю:
– Пане… пане Лісецкі! Пан Генрык Шлянгбаўм быў маім сябрам тады, калі было мне вельмі цяжка. Дык пан мае нешта супраць, каб ён заставаўся маім сябрам цяпер, калі мае справы палепшалі?..
Лісецкі зніякавеў, адчуваючы, што ягоная пасада ліпіць на валаску. Ён пакланіўся, нешта прамармытаў, і тады Вакульскі падышоў да Шлянгбаўма і, абняўшы яго, сказаў:
– Каханы Генрык, не бяры да галавы дробныя зачэпкі, бо мы тут па-сяброўску часам кпім адзін з аднаго. Запэўніваю цябе таксама, што калі табе і давядзецца пакінуць гэтую краму, дык, хіба, разам са мною.
Становішча Шлянгбаўма адразу было выразна акрэсленае, і цяпер хутчэй мне нешта скажуць (уга! нават абразяць), чым яму. Але ці вынайшаў хто спосаб, каб перажыць намёкі і крывыя позіркі?.. А гэта ўсё труціць жыццё бедачыне, які не раз казаў мне ўздыхаючы:
– Ах, каб не баяўся я, што дзеці зжыдзеюць, хвіліны не чакаючы ўцёк бы адсюль на Налеўкі…
– Чаму ж, пане Генрык, – спытаў я, – не возьмеш, да ліха, ды не ахрысцішся?..
– Я б зрабіў гэта даўней, але не цяпер. Цяпер я зразумеў, што як жыд я ненавісны толькі хрысціянам, а як мэхэс быў бы агідны і хрысціянам, і жыдам. Трэба ж з некім жыць. Зрэшты, – дадаў ён цішэй, – у мяне пяцёра дзяцей і багаты бацька, пасля якога застанецца спадчына…
Цікава. Бацька Шлянгбаўма ліхвяр, а сын, каб не браць у яго ні гроша, гаруе крамнікам.
Не раз сам-насам размаўляў я пра яго з Лісецкім.
– За што, – пытаюся я, – нападаеце вы на яго? Ён жа гаспадарыць па-хрысціянску, нават упрыгожвае елачку дзецям…
– Бо ён лічыць, – кажа Лісецкі, – што больш карысна есці мацу з каўбасою, чым нішчымную.
– Ён быў у Сібіры, рызыкаваў…
– Дзеля гешэфту… Дзеля гешэфту зваўся таксама Шлянгоўскім, а цяпер ізноў Шлянгбаўмам, бо ў ягонага старога астма.
– Вы кпілі з яго, – кажу я, – што ён прыбіраецца ў чужое пер’е, дык ён і вярнуўся да старога прозвішча.
– За якое атрымае тысяч сто рублёў па бацьку, – адказаў Лісецкі.
Цяпер і я паціснуў плячыма ды змоўк. Кепска называцца Шлянгбаўмам, кепска – Шлянгоўскім, кепска быць жыдам, кепска – мэхэсам… Ноч апускаецца, ноч, падчас якое ўсё робіцца шэрым ды падазроным!
120
121