- Чалавек без работы не можа доўга быць, хiба толькi спрадвечны лайдак або каторы змалку не прывык.
Тады ж нейк раз ён, разгаварыўшыся, прызнаўся гаспадару, што трохi каецца, што пайшоў служыць:
- Не ведаў, што гэтак доўга зацягнецца. Чорт ведае чым займайся тут. Хiба гэта работа!
Ён вельмi рваўся цяпер дадому.
II
На цiхiм небе стылi зоры. Вiльгаць iшла з лясоў i туманамi асядала на голую зямлю, перад свiтаннем маўчала поле; злазячы ў рэчку, бялелi на чорнай зямлi лапiны апошняга снегу.
Над самай рэчкаю, на ўзгоркаватым яе беразе, высока над змрочнымi паплавамi, узнiмалася няроўная сцяна лесу. Дарога ў лес iшла праз рэчку, цераз мост, з поля i паплавоў. На дарозе ў лесе было чорна i цiха. Таму пад нагамi ў чалавека звонка i мокра трашчала леташняе лiсце. Чалавек iшоў паволi, нёс за плячыма клунак. Часамi ён прыпыняўся, дзе дрэвы разыходзiлiся ад дарогi i над палянкай нiжэй звiсала зорнае неба. Чалавек як бы прыглядаўся цi прыслухоўваўся да чаго. Стаяў так хвiлiны са тры i зноў iшоў далей. Ступаў ён моцна, але хада яго была лёгкаю, хоць i ўтомленаю, так, як ходзiць чалавек па роднай зямлi. Дарога доўга iшла лесам, перакiдалася праз кавалкi поля, праз нiзкiя ядлаўцовыя лагчыны.
Ужо свiтаць пачало, як чалавек прыпынiўся каля густой няроўнай агароджы. Застукаў брамкаю i пхнуў яе каленам. Забрахаў сабака, заядла захроп, кiнуўся пад чалавека, заскроб кiпцямi па вiльготным крысе салдацкага шыняля.
- Галас, Галас, - загукаў чалавек.
Сабака адбегся i брахаў, пачаўшы павiльваць хвастом.
- Галас! Не пазнаў? Ах ты дурны!..
Сабака радасна завiшчаў, падбег, абняў гаспадара пярэднiмi лапамi, лiзнуў у твар. Чалавек усё стаяў, аж пакуль не прайшло сабачае захапленне. Тады ўзышоў на ганак, спусцiў з плеч клунак. У сенцах ужо стукалi хатнiя дзверы - сабака кагосьцi пабудзiў сваiм брэхам.
- Хто?
Голас з сянец чуваць быў малады, жаночы, прывабны, хрыплаваты ад сну. Чалавек на ганку ад гэтага голасу падняў галаву i падаўся крыху назад.
- Хто? - зноў запытала жанчына.
- Гаспадар.
- Якi гаспадар?
I, здагадаўшыся, загаласiла:
- А Божачка ж мой, Лявон!
Яна з грукатам адкiнула ад дзвярэй завалу, i Лявон Бушмар пачуў знаёмы пах сяней. У кухнi жанчына запалiла газоўку, i тут Бушмар ацапянеў, глянуўшы на жанчыну. Яна таксама не зусiм, мусiць, вольна пачувала сябе: стаяла ля печы маўклiва, спусцiла ўнiз рукi i не гаварыла больш нi слова. Твар яе густа ружавеў.
- Ты... тут?.. - запытаўся Бушмар.
- Служу... Як напiсаў тады адразу быў, каб хоць каго мацi ўзяла рабiць... Дык я нанялася...
- Нанялася?
Жанчына маўчала. Глыбокае непаразуменне прайшло па Бушмаравым твары.
- А мацi дзе?
- Мацi хворая... Не ўстае... Другi ўжо тыдзень.
Бушмар адчынiў дзверы ў чыстую хату. Жанчына запалiла лямпу. Мацi прачнулася, пачала ад радасцi плакаць, гаварыць i стагнаць.
Маладая жанчына колькi разоў выходзiла i ўваходзiла - пачыналася дзённая гаспадарская таўкатня. Бушмар не захацеў адпачываць, пасядзеў каля мацi, пераапрануўся ў сваю цывiльную адзежу i адразу пайшоў на сялiбу. Сабака весела гайсаў следам за iм. Бушмар агледзеў непапраўленую агароджу, непадгрэбеную салому, незачыненыя вароты на прыгуменне... Выцягнуў з студнi вады, паспрабаваў, цi добра ходзiць коварат.
Як i заўсёды, пануры быў выгляд яго, пахадзiўшы па двары, ён выйшаў за гумно. Там скiдаўся сялiбны ўзгорак глыбока ўнiз, у рэчку, пад стагоднiмi дубамi прэла леташняе iх лiсце. Малады ельнiк зубiў цёмную зелянiну за паплаўною лукою. З трох бакоў быў дубняк i ельнiк. З чацвёртага - горбiлася поле. Неба над светам было высокае, цiхае, веснавое.
Бушмар правёў рукою па твары, як бы знiмаючы з яго штосьцi чужое i непрыемнае. Вочы яго ператварылiся ў агнiстыя стрэлкi. Ён зняў шапку, расшпiлiў жакетку. Здавалася, што ён хоча гэта пазбавiцца ўсяго лiшняга, каб як мага глыбей чуць вялiкую музыку лясной адзiноты.
Бушмар стаяў. I от твар яго выцягнуўся, губы сцiснулiся. Ноздры раздзьмулiся i заварушылiся. Так звер чуе магутны пах лесу, зямлi, вады, вясны, адзiноты. Так жа звер чуе пах i цёплай крывi. Вочы прыжмурылiся, бровы пацягнулi за сабою ўнiз лоб.
Бушмар iшоў назад па прэлых лiсцях. Маладая жанчына, нанятая гаспадыня, упоперак перад iм перайшла двор. Бушмар спусцiў у зямлю вочы i жорстка запытаў:
- Як жа ты нанялася з хаты?
Жанчына адказала не адразу. I то як бы нехаця:
- Так здарылася.
- Як?
- Памёр мой.
Бушмар аж уздрыгануўся. Вочы яго ўскiнулiся на жанчыну. Яна чамусьцi ад гэтага зiрку пачырванела, апусцiла галаву, уздыхнула. Заспяшалася ў сенцы. Бушмар стаяў усё i не зводзiў вачэй з жанчыны, аж пакуль яна праз увесь двор iшла.
У той дзень Бушмар рабiў многа. Заходзячы ў хату, ён разоў два падыходзiў да матчынай пасцелi, стаяў па колькi хвiлiн i маўчаў. Старая жанчына была слабою зусiм.
Бушмар стараўся цяпер не заставацца падоўгу ў хаце. Дарваўшыся да работы, ён у той дзень зрабiў шмат i надвечар, прытомлены, распачаў ужо завiхацца каля агарожы.
Жанчына зноў папалася яму на вочы. Яна ўскiнула цяпер на яго вочы свае, i ў голасе яе цяжка было заўважыць што большае за гаспадарлiвую звычайную руплiвасць, за абыякавасць да гаспадара i чужой работы. Была нават недаверлiвасць i варожасць да чужога чалавека. Яна iначай ужо, як ранiцаю, гаварыла цяпер:
- Можа, памагчы насiць?
Ён змоўчаў, а праз хвiлiну сказаў:
- Рабi там, што ў хаце трэба.
I глянуў гэтак, як i той раз ёй услед, але тут жа ўнурыўся ў работу, а яна пайшла ад яго подбегам, можа, штучна спяшаючы. Завязаная назад рагамi хустка збiлася ў яе з галавы, кароткая кудзельная вопратка была абсыпана асцюкамi. Яна была ў хаце, аж пакуль не змеркла, а на змярканнi шукала па двары яго вачыма. Нiдзе нiкога не было, яна вярнулася ў хату i пагаварыла з хвораю:
- Лявона няма нiдзе поблiзу, можа, куды адышоўся, а тут мне позна будзе iсцi адной, яго чакаўшы. Я ўсё ўправiла, дык я так пайду. Чуць дзень буду зноў.
- Добра, - адазвалася старая.
Жанчына рушыла з хаты. Мiнула сялiбны лясок, перайшла па кладцы рэчку; адышлася ўжо трохi ад сялiбы. I там убачыла Бушмара. Ён стаяў над загiнiстым берагам каламутнай рэчачкi i кудысьцi глядзеў.
Яна на момант прыпынiлася, трохi жахнулася ад нечаканасцi. Ён пачуў яе крокi i азiрнуўся. Бровы яго былi ссунуты - гэта яна добра заўважыла.