Упершыню я ўбачыў гэты томік у руках Барыса Сачанкі. І не сумнявайцеся нават: не супакоіўся, пакуль не набыў яго сабе. Вунь і цяпер адтуль, дзе ён стаіць на паліцы, нібыта выпраменьваецца нейкае дзіўнае святло.
Тую ноч я не спаў. Зачытаўся.
Першы верш. З кнігі «Вечар». Увогуле, першы твор Ганны Ахматавай.
Молюсь оконному лучу —
Он бледен, тонок, прям.
Сегодня я с утра молчу,
А сердце — пополам.
На рукомойнике моем
Позеленела медь.
Но так играет луч на нем,
Что весело глядеть.
Такой невинный и простой
В вечерней тишине,
Но в этой храмине пустой
Он словно праздник золотой
И утешенье мне.
Ён жа, гэты верш, цешыць усё — вока, слых, розум, душу. А які настрой!
«Молюсь оконному лучу»? Як богу, як абразу?
«Такой невинный и простой. он словно праздник золотой.».
А гэтае загадкавае «Сегодня я с утра молчу».
Першы верш, а ўжо класіка!
Был он ревнивым, тревожным и нежным,
Как божье солнце, меня любил,
А чтобы она не запела о прежнем,
Он белую птицу мою убил.
Промолвил, войдя на закате в светлицу:
«Люби меня, смейся, пиши стихи!»
И я закопала веселую птицу
За круглым колодцем у старой ольхи.
Ему обещала, что плакать не буду.
Но каменным сделалось сердце мое,
И кажется мне, что всегда и повсюду
Услышу я сладостный голос ее.
Гэта ўжо з «Белай чарады». Прачытаў, сяджу, думаю. Хачу за што-небудзь прычапіцца, каб пакрытыкаваць, — і не магу: няма за што прычапіцца! Верш адразу ж кладзецца ў душу і, сам вельмі спакойны, уздымае буру пачуццяў, кожнага змушае хвалявацца. Яго хочацца цытаваць і цытаваць. Як і шмат што іншае з гэтага томіка. Як, дарэчы, і вось гэтую мініяцюру з «Сёмай кнігі», якая называецца «Пушкін».
Кто знает, что такое слава!
Какой ценой купил он право,
Возможность или благодать
Над всем так мудро и лукаво
Шутить, таинственно молчать
И ногу ножкой называть?..
Чамусьці тады, заюшыўшыся з «Бегам часу», я так і не натрапіў на тыя нечаканыя радкі, якімі ў наш час салонна захапляліся амаль усе: «Я на правую руку надела перчатку с левой руки».
З паэзіі мужа Ахматавай — Мікалая Сцяпанавіча Гумілёва я найбольш люблю вершы з яго апошняга зборніка «Вогненны стоўп». Ён сам падрыхтаваў кнігу, аднак убачыць яе выдадзенай так і не змог — яна выйшла пасля ягонага расстрэлу. Гэта адбылося амаль так жа, як ён і прадчуваў:
И умру я не на постели
При нотариусе и враче,
А в какой-нибудь дикой щели,
Утонувшей в густом плюще.
Звонкі ў маладосці паэт загаварыў у гэтай кнізе на ўсю шчырасць. Нібы прадчуваючы хуткае развітанне.
Только змеи сбрасывают кожи,
Чтоб душа старела и росла.
Мы, увы, со змеями не схожи.
Мы меняем души, не тела.
Память, ты рукою великанши
Жизнь ведешь, как под уздцы коня,
Ты расскажешь мне о тех, кто раньше
В этом теле жили до меня.
«Вогненны стоўп» — апошняя і самая яркая кніга паэта. Да яе Гумілёў ужо добра памітусіўся па свеце: Афрыка, Егіпет, Абісінія, куды ён арганізаваў экспедыцыю. Гарады Стамбул, Ізмір, Порт-Саід, Каір, Парыж.
Аднак свой апошні зборнік Мікалай Сцяпанавіч прысвяціў не Ахматавай. Ён таксама прысвечаны Ганне. Але ж іншай — Ганне Мікалаеўне Гумілёвай, другой сваёй жонцы.
Калі яго расстрэльвалі бальшавікі, яму было ўсяго толькі 35 гадоў. Паэту прапаноўвалі захаваць жыццё ў абмен на пакаяннае пісьмо, але ён, чалавек гонару, кажуць, адмовіўся — «рускія афіцэры так не робяць...»
У мяне ёсць і рарытэт апошняй кнігі Гумілёва — факсімільнае выданне «Вогненнага стаўпа», зробленае з першадруку, выдадзенага ў 1922 годзе ў выдавецтве «Petrapolis» у Берліне. Прывёз мне яго ў падарунак з Нью-Ёрка Барыс Сачанка.