— Прапанова цікавая, але я такое цяжкае пытанне рашыць адразу не магу. Трэба падумаць, — сказаў Янка, а сам сабе ўжо рашыў: пустая справа, дзе яны возьмуць грошай?
— Пакуль ты будзеш думаць, нехта возьме ды купіць. Як ты, мама, на гэта глядзіш, скажы?
Маці не адразу адказала, мо лічыла, што дачка жартуе. Таму спыталася пра самае галоўнае:
— А дзе ты возьмеш грошы, дачушка? Ці мо яны табе з неба зваляцца? — спыталася ў Рагнеды, нібы не заўважаючы зяця.
— У мяне няма грошай, але ў мяне ёсць гаспадар, які павінен клапаціцца, дзе мы будзем жыць на старасці гадоў. Так, Яначка, ці не?
— У сэнсе: у горадзе ці ў вёсцы, падобнай на гэты наш горад? — не зусім зразумеў Янка. — Па-мойму, тут жыць можа толькі малады здаровы чалавек, якому нічога не страшна. А старым...
— Дык мы ж яшчэ з табою не старыя, — запярэчыла Рагнеда. — Вось мама жыве ўжо колькі гадоў адна. Жывы прыклад...
Янка чакаў, што маці скажа: навошта вам які дом, калі вось у мяне дом, яшчэ ў ім можна жыць ды жыць. Што яна думае пра гэта? Урэшце яна загаварыла.
— Да ўсяго чалавек прывыкае. Я прывыкла жыць адна. Хоць кватаранты ў мяне не зводзяцца. Адны паставілі сабе хату, пайшлі нядаўна. Але ўжо знайшліся другія, праз які месяц ці два заселяцца. Так што зусім адна я не жыву... А калі вас узяць... Дык не ведаю, як вам, а мне будзе цесна.
Ну вось, — падумаў Янка, на чужы каравай рота не разяўляй. Мы тут будзем чужыя, як тыя кватаранты. А з чужымі лепш, чым са сваімі. Яны заплацяць — і парадак. А свае могуць і не заплаціць, скажуць: мы табе памагаем, мы маем права на гэтую хату, мы тут не чужыя...
I пачнецца! Дойдзе да сваркі. Са сваіх станем чужыя, чаго добрага, узненавідзім адны другіх. Што тады? Зрывацца — і зноў у сталіцу? А як там ужо занята? Лёгка парушыць статус кво, цяжка яго аднавіць.
Загаварыла Рагнеда, неяк асцярожна, не так напорыста, як напачатку.
— Чаго цесна? Хата ў два канцы. Большы канец падзелены на два пакоі. Другі — суцэльны пакой. Мы можам жыць там, дзе ты жадаеш. Кватарантаў можаш не браць...
— Я не люблю, калі ў мяне хто будзе ўстанаўліваць свае парадкі. Я гаспадыня, і свайго права нікому не аддам, — дадала, падумаўшы маці.
— Бачу, што з табою, мама, мы кашы не зварым, — заключыла неяк паныла Рагнеда.
— Калі і зварыш, дык не з’ямо, — дадаў у такім жа тоне Янка. I чакаў, што скажа на гэта маці. Няўжо яна не заўважыць гэтага каменя, кінутага ў яе агарод? Каб яна ды не заўважыла!
— Як заслужыце, дык з’ясце, — адказала яна ім дваім за раз. — Калі не кашы, дык хоць заціркі.
— А як мы павінны заслужыць, мама? Скажы, каб мы ведалі, — папрасіла Рагнеда, ужо трохі ажывіўшыся.
— Не маленькія, буду вас я вучыць, як першакласнікаў, — адказала маці і больш нічога не дадала.
Гутарка неяк заглухла, кожны задумаўся пра нешта сваё. Не хапала агню ў іх спрэчцы, калі такую роўную размову можна назваць спрэчкаю. Пра першакласнікаў Янку спадабалася: менавіта яна адносіцца да іх як да першаклашак, не верыць, што яны самі могуць зрабіць нешта вартае, разумнае.
Як скончылі вячэру, маці назаўтра заказала Янку новую работку: прарэдзіць зараснікі бэзу, і тут ля вуліцы, перад вокнамі на захад, і там, ля суседскай адрыны, яшчэ высекчы сухі куст смуродніку, мусіць, мурашкі падтачылі карані. А яшчэ сусед сказаў ёй забраць усякія абрэзкі, аполкі, трэскі, якія застаюцца пры рабоце ў новым доме. Дом не новы, толькі перанесены, і ўсё старое, тое, што трохі падгніло, трэба мяняць, таму і застаецца шмат непатрэбнага ламачча.
Янка думаў, чаму Рагнеда не спыталася ў маткі — ці могуць яны паставіць на яе пляцы невялікую хатку і жыць у ёй, выйшаўшы на пенсію, але потым зразумеў Рагнеду: не трэба прыспешваць падзеі, хай яны ідуць сваім натуральным ходам. Калі яны тут пражывуць месяц і добра сябе пакажуць, не будуць лезці ў камандзіры, чаго маці не можа цярпець, дык тады пытанне можа вырашыцца на іх карысць. Калі ж маці іх неўзлюбіць, асабліва гэтага новага зяця — што за птушка такая? — то тады і гаварыць няма чаго, усё застанецца па-ранейшаму.
Позна вечарам, ужо лежачы ў пасцелі, Янка і Рагнеда яшчэ доўга гаварылі пра свой план — фактычна, Рагнедзін, — пабудаваць тут невялікую хатку, якая потым стане музеем, застанецца памяткаю, што вось тут жылі людзі, якія думалі не толькі пра тое, каб пад’есці, а дбалі пра заўтрашні дзень, пра культуру тых людзей, з якіх яны выйшлі і сярод якіх жылі, потым пайшлі ў людзі, у вялікі горад, але ўрэшце на старасці вярнуліся і захацелі пражыць свае апошнія гады сярод сваіх людзей, блізкіх ім па духу, па мове, па інтарэсах. Няхай не ўсё ў іх жыцці, іх паводзінах, у іх поглядах і пажаданнях было да душы гэтым ужо гарадскім людзям — Рагнедзе і Янку, — аднак жа яны востра адчувалі сваю далучанасць да гэтых людзей, якія складалі сабою ўвесь той маналіт, які завецца нацыяй. Янка і Рагнеда трохі разыходзіліся ў ацэнцы гэтага «маналіту», Янка быў больш паблажлівы і дараваў яму шмат якія хібы, у той час як Рагнеда заўважала больш цёмных плямаў у гэтым маналіце, якія псавалі яго вартасць, рабілі шчыліны, што маглі пры пэўных умовах разрасціся, паглыбіцца, ператварыцца ў нешта такое, што можа стаць пагрозаю яго будучыні, і галоўная з іх: мы не адчулі яшчэ як след таго факту, што мы такія ж людзі, народ, нацыя — як тыя, што нас акружаюць, як расейцы, як палякі, як украінцы і літоўцы. Нам нешта яшчэ замінае ўзняць вышэй галаву і ўбачыць усё гэта.