Праз міг паасобныя выбухі зліліся ў адзін суцэльны магутны гром. Адтуль, дзе Аляксей стаяў, не было відаць, як на нямецкім баку, за ўзгоркам, пачалі ўзлятаць чорныя грывы выбухаў, ускідваючы ўгару абломкі, стаўбуры зямлі. Ён бачыў толькі нашы гарматы з паднятымі стваламі, над якімі амаль бесперапынна ўспыхвалі імклівыя белыя языкі, віўся, уздымаўся сіні дым.
Каля гармат заўзята завіхаліся артылерысты.
Усё навокал грымела. Зямля калацілася, нібы побач праходзіла незлічоная калона танкаў.
Аляксей мімаволі зліўся з гэтым вялікім громам, яго напоўніла ўрачыстае адчуванне сваёй магутнай сілы. Нібы ўсё гэта гаварыла па яго загаду. Ён адчуваў сябе незвычайна, нявідана вялізным i моцным чалавекам, асілкам, для якога няма нічога такога, чаго б ён не змог. Адчуваць гэтую сілу i моц было вельмі радасна, так радасна, нібы зведваў ix упершыню, нібы не чуў артпадрыхтовак пад Курскам i Сталінградам.
Аляксей, здаецца, забыўся на ўсё. Напэўна, няма больш жаданай музыкі, чым гэтая. «Так ix! Каб помнілі гэтае балота! Каб помнілі гэты дзень!» — шаптаў ён сам сабе.
Гордым позіркам Аляксей пераглянуўся з Якавенкам, які стаяў каля яго: «Чуеш, а!» — запытаў ён вачыма.
Над узгоркам, што быў наперадзе, ад выбухаў выплыў i пачаў уздымацца густы, чорны, клубісты вал.
Угары эскадрыллямі плылі самалёты. Яны ішлі нязвыкла ціха, нібы планеры: гул ix тануў у громе артылерыі. Ранішняе сонца весела паблісквала на ix нябесна-блакітных крылах. Трохкутнік за трохкутнікам праходзілі i праходзілі над лясочкам.
Неўзабаве яны вярталіся назад, спяшаючыся справіцца ў другі раз. А насустрач ім ляцелі іншыя.
З дрэваў, заўважыў Аляксей, ад грукату, кружачыся, ападала маладое, яшчэ клейкае лісце.
Поруч са старшым лейтэнантам стаяў камбат i некалькі афіцэраў. Усе маўчалі i слухалі. Колышаў быў асабліва ўсхваляваны, твар яго свяціўся амаль дзіцячай урачыстасцю.
— Вось такую падрыхтовачку паслухаць бы таму, у каго яшчэ чэшуцца рукі ваяваць з намі, а? — прамовіў ён на вуха Аляксею. — Можа, хутка адпала б ахвота лезці да нас!
— Нажаль, Колышаў, тыя, хто пасылаюць з вайной да нас, не чуюць гэтага. Адседжваюцца сабе, нягоднікі, дзе-небудзь у зацішку.
— Нічога. Я думаю, цяпер многія заракуцца. Вядома, такія, хто яшчэ не страціў зусім розуму ад нянавісці...
А вогненны ўраган усё грымеў i грымеў.
Нарэшце, агонь перанеслі далей...
На ўзгорак пачалі хутка падымацца цяжкія танкі прарыву. Яны перавалілі за грэбень i сталі адзін за адным знікаць. На ўзгорак узыходзілі другія. Недзе ўперадзе паднялася пяхота, яе не было відаць.
З-за ляска вырваліся некалькі груп штурмавікоў. Яны з рэвам нізка пранесліся i таксама зніклі за ўзгоркам.
Лагуновіч чакаў, што перададуць зараз i яго роце каманду — наперад, на зыходную пазіцыю, а там — i ў бой. Усё яго цела напружылася, сабралася. «Хутчэй бы толькі камандавалі!» — прыспешвала яго неспакойнае, нецярплівае сэрца, якое не любіла доўга чакаць. У грудзях было прывычнае перад боем адчуванне нейкан пустаты, калi іншыя пачуцці змяняе а дно — чаканне i прага блізкай бітвы.
Старшы лейтэнант акінуў позіркам сваю роту, нібы правяраючы, ці гатовая яна. Збоку здавалася, што ўсё было спакойна. Машыны, укрытая маладым алешнікам i бярозавым галлём, стаялі нерухома. Купкамі ля машын усюды віднеліся танкісты i аўтаматчыкі з дэсанта. Поблізу Аляксей убачыў прысадзістую ўпэўненую постаць Быстрова, поруч з ім неразлучнага Сонцава i падумаў радасна, што добра мець такіх салдат.
Гарматы раптам сціхлі. Аляксей не адразу заўважыў, што наступіла цішыня; у галаве яшчэ стаяў артылерыйскі гром.
Потым ён пачуў, што за ўзгоркам, як кіпень у вялізным катле, клякоча бой, трашчаць кулямёты.
— Вёска, напэўна, — прамовіў старшы лейтэнант,— перастала быць «нічыёй». Праворны са сваімі хлопцамі працуе ўжо недзе там... Больш не будуць сыпаць на яе жалеза.
— Ёсць такія вёскі, — адгукнуўся Якавенка, — якім дастаецца асабліва моцная порцыя жалеза i толу. Вернуцца людзі i месца не змогуць пазнаць. Перакапана ўсё па-новаму — акопы, варонкі.
— Пазнаюць! Цікава, што там будзе гадоў праз дзесяць. Цяжка проста ўявіць цяпер. На тым месцы зноў вырастуць хаты, i будзе там... чалавек хадзіць спакойна, не баючыся, што яго прашые куля ці асколак. Нашы акопы i той КП зааруць, засыплюць зямлёю...
— Тады, мусіць, забудуць, як мы тут стаялі, чакалі, што думалі.
— Будуць помніць. Усё, што мы робім, будуць ведаць. Кожны лясок, дзе мы былі, помніць будуць. Такога нельга забыць!
— А я думаю, забудуць, — заўважыў Якавенка.— Людына забувае, калі следу не застаецца.