«Ты мне дазволіш апранацца пры табе?»
«Не толькі апранацца, але можаце рабіць пры мне ўсё, што пажадана вашаму прэвасхадзіцельству».
Спусціўшы з адной рукі халат і закасаўшы рукавы кашулі на багатырскіх руках, генерал пачаў мыцца, пырскаючыся і пырхаючы як качка. Вада з мылам ляцела ва ўсе бакі.
«Любяць, любяць, сапраўды любяць заахвочванне», сказаў ён, выціраючы з усіх бакоў сваю шыю... «Пагладзь, пагладзь яго! а без заахвочвання дык і красці не будзе! Ха, ха, ха!»
Чычыкаў быў у невыказна добрым настроі. Раптам наляцела на яго натхненне. «Генерал весялун і дабрак — папрабаваць!» падумаў ён і, убачыўшы, што камердынер з міскай вышаў, ускрыкнуў: «Ваша прэвасхадзіцельства! паколькі вы ўжо такі добры да ўсіх і ўважлівы, маю да вас надзвычайную просьбу»
«Якую?» — Чычыкаў азірнуўся навакол.
«Ёсць, ваша прэвасхадзіцельства, старэзны дзядзька, у яго трыста душ і дзве тысячы... і, апроч мяне, наследнікаў нікога. Сам кіраваць маёнткам, па старасці, не можа, а мне не перадае таксама. I які дзіўны падае рэзон! «Я», кажа: «пляменніка не ведаю; можа быць, ён мантач. Хай ён пераканае мяне, што ён надзейны чалавек: хай набудзе раней сам сабой трыста душ; тады я яму аддам і свае трыста душ».
«Дык што-ж ён, значыцца, зусім дурань?» спытаў генерал.
«Дурань гэта-б нічога, гэта пры ім-бы і засталося. Але маё становішча вось, ваша прэвасхадзіцельства! У дзядулькі завялася нейкая ключніца, а ў ключніцы дзеці. I не агледзішся як усё пяройдзе ім».
«Выжыў дурны стары з розуму і больш нічога», сказаў генерал. «Толькі я не бачу, чым тут я магу дапамагчы?» казаў ён, гледзячы са здзіўленнем на Чычыкава.
«Я прыдумаў вось што. Калі вы ўсіх мёртвых душ вашай вёскі, ваша прэвасхадзіцельства, перадасцё мне ў такім выглядзе, як быццам яны ёсць жывыя, са складаннем купчай крэпасці, я-б тады гэтую крэпасць паказаў старому, і ён-бы спадчыну мне аддаў».
Тут генерал выбухнуў такім смехам, якім наўрад ці калі смяяўся чалавек. Як стаяў, так і паваліўся ён у крэсла. Галаву закінуў назад і ледзь не захлынуўся. Увесь дом устрывожыўся. З’явіўся камердынер. Прыбегла перапалоханая дачка.
«Бацька, што з табой здарылася?» гаварыла яна ў страху, з неўразуменнем гледзячы яму ў вочы.
Але генерал доўга не мог праказаць ніякага гуку.
«Нічога, друг мой; не клапаціся. Ідзі да сябе; мы зараз з’явімся абедаць. Будзь спакойна. Ха, ха, ха!»
I, некалькі разоў задыхнуўшыся, вырваўся з новай сілай генеральскі рогат, разлягаючыся ад пярэдняга да апошняга пакоя.
Чычыкаў быў у трывозе.
«А дзядзька, а дзядзька! у якіх дурнях будзе дзядзька! Ха, ха, ха! Мерцвякоў замест жывых атрымае! Ха, ха!»
«Зноў пайшоў!» думаў сам сабе Чычыкаў. «Вось які казытлівы! Як не разарвецца!»
«Ха, ха, ха!» далей рагатаў генерал. «Які асёл! Вось прыдзе-ж у галаву такое патрабаванне: хай раней сам сабой з нічога дастане трыста душ, дык тады дам яму трыста душ! Ён-жа асёл!»
«Асёл, ваша прэвасхадзіцельства».
«Ну, дый твая штучка пачаставаць старога мерцвякамі! Ха, ха, ха! Я бог ведае што-б даў, каб пабачыць, як ты яму паднясеш на іх купчую крэпасць. Ну, што ён? Як ён выглядае? Вельмі стары?»
«Год восемдзесят».
«Аднак-жа і рухаецца, бадзёры? Ён-жа павінен быць і дужым, бо пры ім-жа жыве і ключніца?..»
«Якая дужасць! Пясок сыплецца, ваша прэвасхадзіцельства».
«Які дурань! Ён-жа дурань?»
«Дурань, ваша прэвасхадзіцельства».
«Аднак-жа выязджае? бывае ў кампаніях? трымаецца яшчэ на нагах?»
«Трымаецца, але з цяжкасцю».
«Які дурань! Але моцны, аднак-жа? Ёсць яшчэ зубы?»
«Два зубы ўсяго, ваша прэвасхадзіцельства».
«Які асёл! Ты, братка, не гневайся... Хоць ён табе і дзядзька, а ён-жа асёл».
«Асёл, ваша прэвасхадзіцельства. Хоць і сваяк, і цяжка прызнавацца ў гэтым, але што-ж рабіць?»
Чычыкаў хлусіў: яму зусім не цяжка было прызнавацца, тым больш, што наўрад ці быў у яго калі-небудзь які дзядзька.
«Дык, ваша прэвасхадзіцельства, аддасце мне...»
«Ці аддам табе мёртвыя душы? Ды за такую выдумку я іх табе з зямлёй, з жытлом! Вазьмі сабе ўсе могілкі! Ха, ха, ха, ха!
Стары, вось стары! Ха, ха, ха, ха! У якіх дурнях будзе дзядзька! Ха, ха, ха, ха!..»
I генеральскі смех пайшоў разлягацца зноў па генеральскіх пакоях [94].
РАЗДЗЕЛ III
«Калі палкоўнік Кашкароў сапраўды вар’ят, дык гэта нядрэнна», казаў Чычыкаў, апынуўшыся зноў сярод адкрытых палёў і прастораў, калі ўсё знікла і толькі застаўся адзін небасхіл, ды два воблакі ў баку.