Манілаў упусціў тут-жа цыбук з люлькай на падлогу і як разявіў рот, так і застаўся з разяўленым ротам на працягу некалькіх хвілін. Абодва прыяцелі, разважаўшыя аб прыемнасцях сяброўскага жыцця, засталіся нерухомымі, утаропіўшы адзін у другога вочы, як тыя партрэты, якія вешаліся ў старажытныя часы адзін супроць другога па абодва бакі люстэрка. Нарэшце Манілаў падняў люльку з цыбуком і паглядзеў знізу яму ў твар, стараючыся ўбачыць, ці не відаць якой усмешкі на губах яго, ці не пажартаваў ён, але не відаць было нічога такога, наадварот, твар нават здаваўся больш спаважным, чым звычайна; потым падумаў, ці не з’ехаў госць як-небудзь знячэўку з глузду, і са страхам паглядзеў на яго ўважліва; але вочы госця былі зусім ясныя, не было ў іх дзікага, неспакойнага агню, які бегае ў вачах звар’яцеўшага чалавека, усё было прыстойна і ў парадку. Як ні прыдумваў Манілаў, як яму быць і што яму зрабіць, але нічога іншага не мог прыдумаць, як толькі выпусціць з рота рэштку дыму вельмі тонкім струменем.
«Такім чынам, я-б жадаў ведаць, ці можаце вы мне такіх, нежывых у сапраўднасці, але жывых паводле законнай формы, перадаць, пераступіць, ці як вам захочацца лепш?»
Але Манілаў так збянтэжыўся і разгубіўся, што толькі глядзеў на яго.
«Мне здаецца, вам цяжка вырашыць?» заўважыў Чычыкаў.
«Я?.. не, я не тое», сказаў Манілаў: «але я не магу ўцяміць... выбачце... я, вядома, не мог атрымаць такой бліскучай выдатнай асветы, якая, так сказаць, відаць у кожным вашым руху, не маю высокага майстэрства выслаўляцца... Можа, тут... у гэтым, вамі зараз выказаным тлумачэнні... захавана другое... Можа, вы былі ласкавы выказацца так для прыгожасці стылю?»
«Не», падхапіў Чычыкаў: «Не, я разумею прадмет так, як ёсць, гэта значыць, тыя душы, якія сапраўды памерлі ўжо».
Манілаў зусім разгубіўся. Ён адчуваў, што яму трэба нешта запытацца, а што запытацца — чорт яго ведае. Скончыў ён, нарэшце, тым, што выпусціў зноў дым, але ўжо не ротам, а праз ноздры.
«Такім чынам, калі няма перашкод, дык з богам можна-б распачаць учыненне купчай крэпасці» [8], сказаў Чычыкаў.
«Як, на мёртвыя душы купчую?»
«А, не!» сказаў Чычыкаў. «Мы напішам, што яны жывыя, так, як стаіць сапраўды ў рэвізскіх спісах. Я прывык ні ў чым не адступаць ад грамадзянскіх законаў, хоць за гэта і пацярпеў на службе, але ўжо выбачайце: абавязак для мяне справа свяшчэнная, закон — я нямею перад законам».
Апошнія словы спадабаліся Манілаву, але да сэнсу самой справы ён усё-такі не дайшоў і замест адказу ўзяўся насмоктваць свой цыбук так старанна, што той пачаў, нарэшце, хрыпець, як фагот. Здавалася, як быццам ён хацеў выцягнуць з яго думку адносна такой нечуванай акалічнасці; але цыбук хрыпеў і больш нічога.
«Магчыма, вы маеце якія-небудзь сумненні?»
«О, злітуйцеся, ніколькі. Я не наконт таго кажу, каб меў якое-небудзь, гэта значыць, крытычнае заўчаснае асуджэнне ў адносінах да вас. Але дазвольце далажыць, ці не будзе гэтае пачынанне, ці каб яшчэ больш, так сказаць, выказацца, нягоцыя, дык ці не будзе гэтая нягоцыя неадпаведнай грамадзянскім пастановам і далейшым намерам Расіі».
Тут Манілаў, зрабіўшы некаторы рух галавой, паглядзеў вельмі значна ў твар Чычыкава, паказаўшы ва ўсіх рысах свайго твара і ў сціснутых губах такі глыбокі выраз, якога, можа, і не было відаць на чалавечым твары, хіба толькі ў якога-небудзь надта разумнага міністра, ды і то ў хвіліну самай галаваломнай справы.
Але Чычыкаў сказаў проста, што падобнае пачынанне, ці нягоцыя, ніяк не будзе неадпаведнай грамадзянскім пастановам і далейшым намерам Расіі, а праз хвіліну потым дадаў, што казна будзе мець нават выгады, бо атрымае законныя пошліны.
«Так вы мяркуеце?..»
«Я мяркую, што гэта будзе добра».
«А калі добра, гэта іншая справа: я супроць гэтага нічога», сказаў Манілаў і зусім супакоіўся.
«Цяпер застаецца ўмовіцца ў цане...»
«Як у цане?» сказаў зноў Манілаў і спыніўся. «Няўжо вы думаеце, што я вазьму грошы за душы, якія ў некаторым родзе скончылі сваё існаванне? Калі ўжо вам прышло гэтакае, так сказаць, фантастычнае жаданне, дык, з свайго боку, я перадаю іх вам без інтарэсу і купчую бяру на сябе».
Вялікі папрок быў-бы гісторыку прапануемых падзей, калі-б ён не сказаў, што здавальненне ахапіла госця пасля такіх слоў, сказаных Манілавым. Які ён ні быў спаважны і разважлівы, але тут ледзь не зрабіў нават падскок накшталт казла, што, як вядома, робіцца толькі ў самых моцных парывах радасці. Ён павярнуўся так моцна ў крэсле, што лопнула шарсцяная тканіна, якая абцягвала падушку; сам Манілаў паглядзеў на яго з некаторым неўразуменнем. Пад уплывам удзячнасці ён нагаварыў тут-жа столькі прыемных рэчаў, што той разгубіўся, увесь пачырванеў, рабіў галавой адмоўны жэст і нарэшце ўжо выказаўся, што гэта сапраўднае нічога, што ён, сапраўды, хацеў-бы давесці чым-небудзь сардэчную цягу, магнетызм душы, а памёршыя душы ў некаторым родзе сапраўдная дрэнь.