«Не, у жаночым поле не маю патрэбы».
«Ну, калі не маеце патрэбы, дык няма чаго і гаварыць. На густы няма закону: хто любіць папа, а хто пападдзю, кажа
«Яшчэ я хацеў вас шапрасіць, каб гэта здзелка засталася між намі», гаварыў Чычыкаў развітваючыся.
«Ды ўжо само сабой зразумела. Трэцяга сюды няма чаго мяшаць; што па шчырасці адбываецца паміж блізкімі сябрамі, тое павінна застацца ва ўзаемнай іх дружбе. Бывайце! Дзякую; што наведалі; прашу і надалей не забываць: калі выпадзе вольная гадзінка, прыязджайце паабедаць, час правесці. Можа, зноў здарыцца ўслужыць чым-небудзь адзін аднаму».
«Але, дзіва што!» думаў сам сабе Чычыкаў, сядаючы ў брычку. «Па два з палавінай злупіў за мёртвую душу, чортаў кулак!»
Ён быў незадаволены паводзінамі Сабакевіча. Усё-такі, як-бы там ні было, чалавек знаёмы, і ў губернатара і ў паліцэйместара бачыліся, а зрабіў, быццам зусім чужы, за дрэнь узяў грошы! Калі брычка выехала з двара, ён азірнуўся назад і ўбачыў, што Сабакевіч усё яшчэ стаяў на ганку і, здавалася, прыглядаўся, цікавячыся, куды госць паедзе.
«Падлюка, да гэтага часу яшчэ стаіць» прагаварыў ён праз зубы і загадаў Селіфану, павярнуўшы да сялянскіх хат, ад’ехаць такім чынам, каб нельга было бачыць экіпажа з боку панскага двара. Яму хацелася заехаць да Плюшкіна, у якога, паводле слоў Сабакевіча, людзі паміралі, як мухі, але не хацелася, каб Сабакевіч ведаў пра гэта. Калі брычка была ўжо на канцы вёскі, ён паклікаў да сябе першага мужыка, які, падняўшы дзесьці на дарозе таўшчэзнае бервяно, цягнуў яго на плячы, падобна нястомнай мурашцы, да сябе ў хату.
«Эй, барада! а як праехаць адсюль да Плюшкіна, так каб не каля панскага дома?»
Мужыку, здавалася, цяжка было адказаць на гэтае пытанне.
«А, залатаны, залатаны!» ускрыкнуў мужык. Дадаў ён і назоўнік да слова залатаны, вельмі ўдалы, але не ўжытковы ў свецкай размове, а таму мы яго прапусцім. Аднак можна здагадацца, што ён сказаны быў вельмі трапна, бо Чычыкаў, хоць мужык даўно ўжо знік з вачэй і шмат ад’ехалі наперад, аднак-жа ўсё яшчэ усміхаўся, седзячы ў брычцы. Выражаецца моцна рускі народ! I калі ўзнагародзіць каго слоўцам, дык пойдзе яно яму ў род і патомства, пацягне ён яго з сабою і на службу, і ў адстаўку, і ў Пецербург, і на край свету. I як потым ужо ні хітруй і ні аблагароджвай сваю мянушку, хоць прымусь пішучых людзішак выводзіць яе за наёмную плату ад старакняжацкага роду, нішто не дапаможа; каркне сама за сябе мянушка ва ўсё сваё вароніна горла і скажа ясна, адкуль вылецела птушка. Сказанае трапна, усёроўна што пісанае, не высякаецца тапаром. А ўжо на што бывае трапна ўсё тое, што вышла з глыбіні Русі, дзе няма ні нямецкіх, ні чухонскіх, ні ўсякіх іншых плямёнаў, а ўсё сам самародак, жывы і спрытны рускі розум, што не лезе па слова ў кішэню, не выседжвае яго, як квактуха куранят, а ўлепіць адразу, як пашпарт на вечную носку, і няма чаго дадаваць потым, які ў цябе нос ці губы, — адной рысай акрэслены ты з ног да галавы!
Як незлічонае мноства цэркваў, манастыроў, з купаламі, макаўкамі, крыжамі рассыпана па святой набожнай Русі, так незлічонае мноства пляменняў, пакаленняў, народаў тоўпіцца, мільгае і кідаецца па твары зямлі. I ўсякі народ, што носіць у сабе залог сіл, поўны творчых здольнасцей душы, сваёй яркай асаблівасці і іншых дароў бога, своеасабліва вызначыўся кожны сваім уласным словам, якім, выражаючы любую рэч, адлюстроўвае ў выразе частку свайго характару. Веданнем душы і мудрым пазнаннем жыцця адгукнецца слова брытанца; лёгкім фарсуном блісне і разляціцца нядоўгавечнае слова француза; хітра прыдумае сваё не кожнаму даступнае, разумна-хударлявае слова немец; але няма слова, якое было-б такім замашыстым, ёмкім, так вырвалася-б з-пад самага сэрца, так-бы кіпела і жыватрапятала, як трапна сказанае рускае слова.
РАЗДЗЕЛ VI
Раней, даўно, у гады майго юнацтва, у гады беззваротна мільгнуўшага майго маленства, мне было весела пад’язджаць упершыню да незнаёмага месца: усёроўна, ці гэта была вёсачка, ці бедны павятовы гарадок, ці сяло, слабодка, шмат цікавага адкрывала ў ім дзіцячае дапытлівае вока. Кожны будынак, усё, што толькі насіла на сабе адбітак якой-небудзь прыкметнай асаблівасці, усё спыняла мяне і ўражала. Ці каменны казённы дом вядомай архітэктуры з палавінай фальшывых акон, які адзін-адзінюткі тырчаў сярод бярвенчатай чэсанай кучы аднапавярховых мяшчанскіх, абыватальскіх домікаў, ці круглы, правільны купал, увесь абіты ліставым белым жалезам, узнесены над выбеленай, як снег, новай царквою, ці рынак, ці франт павятовы, спатканы сярод горада, — нішто не ўнікала ад свежай тонкай увагі, і, высунуўшы нос з паходных калёс сваіх, я глядзеў і на нябачаны да гэтага часу крой якога-небудзь сурдута, і на драўляныя скрыні з цвікамі, з серай, што жаўцела ўдалечыні, з ізюмам і мылам, якія мільгалі ў дзвярах гародніннай крамы разам з слоікамі высахшых маскоўскіх цукерак; глядзеў і на ішоўшага з боку пяхотнага афіцэра, занесенага бог ведае з якой губерні, на павятовую нуду, і на купца, мільгнуўшага ў сібірцы [35] на бегавых дрожках, і адлятаў у думках за імі ў беднае жыццё іх. Павятовы чыноўнік пройдзе міма — я ўжо і задумваўся: куды ён ідзе, ці на вечар да якога-небудзь свайго брата, або проста да сябе дамоў, каб, пасядзеўшы з поўгадзіны на ганку, пакуль яшчэ не зусім змеркла, сесці за раннюю вячэру з матуляй, з жонкай, з сястрой жонкі і ўсёй сям’ёй, і пра што будзе ісці размова ў іх у той час, калі дваровая дзяўчына ў маністах, ці хлопчык у тоўстай куртцы прынясе пасля супу ўжо сальную свечку ў доўгавечным хатнім падсвечніку. Пад’язджаючы да вёскі якога-небудзь памешчыка, я з цікавасцю глядзеў на высокую вузкую драўляную званіцу або шырокую, цёмную драўляную старую царкву. Прывабна мільгалі мне здалёк, праз зеляніну дрэў, чырвоны дах і белыя коміны памешчыцкага дома, і я чакаў нецярпліва, пакуль расступяцца па абодва бакі сады, якія засланялі яго, і ён пакажацца ўвесь са сваім, тады, аднак-жа! зусім не пошлым выглядам, і па ім стараўся я ўгадаць: хто такі сам памешчык, ці тоўсты ён, і ці ў яго сыны, ці цэлых шасцёра дочак са звонкім дзявочым смехам, гульнямі і вечнай красуняй меншай сястрыцай, і ці чорнавокія яны, і ці весялун ён сам, або хмурны, як верасень апошнімі днямі, глядзіць у каляндар, ды гаворыць пра нудныя для юнацтва жыта і пшаніцу.