А быў-жа час, калі ён быў толькі ашчадным гаспадаром, быў жанаты і сем’янін, і сусед заязджаў да яго паабедаць, слухаць і вучыцца ў яго гаспадарцы і мудрай скупасці. Усё ішло жвава і адбывалася размераным ходам: рухаліся млыны, валяльні, працавалі суконныя фабрыкі, сталярныя варштаты, прадзільні; усюды і да ўсяго даходзіла пільнае вока гаспадара і, як працавіты павук, бегаў, клапатліва, але ўвішна, па ўсіх канцах свайго гаспадарчага павуціння. Занадта моцныя пачуцці не адбіваліся ў рысах яго твару, але ў вачах быў відаць розум; спрактыкаванасцю і пазнаннем свету была прасякнута гаворка яго, і гасцю было прыемна яго слухаць; ветлівая і гаваркая гаспадыня славілася гасціннасцю; насустрач выходзілі дзве прыгожыя дачкі, абедзве бялявыя і свежыя, як ружы; выбягаў сын, шустры хлапчук і цалаваўся з усімі, мала звяртаючы ўвагі на тое, ці рады ці не рады быў гэтаму госць. У доме былі адчынены ўсе вокны, антрэсолі былі заняты пад кватэру настаўніка-француза, які ўдала галіўся і быў выдатны стралок: прыносіў заўсёды на абед цецерукоў ці качак, а часам і адны вераб’іныя яечкі, з якіх заказваў сабе яечню, таму што больш у цэлым доме ніхто яе не еў. На антрэсолях жыла таксама яго компатрыётка [40], настаўніца двух дзяўчат. Сам гаспадар з’яўляўся да стала ў сурдуце, хоць крыху паношаным, але ахайным, локці былі ў парадку; нідзе ніякай латы. Але добрая гаспадыня памерла; частка ключоў, а з імі і дробнага клопату перайшло да яго. Плюшкін зрабіўся неспакойнейшым і, як усе ўдаўцы, больш падазроным і скупым. На старэйшую дачку Аляксандру Сцяпанаўну ён не мог цалкам спадзявацца, ды і меў падставы, бо Аляксандра Сцяпанаўна хутка ўцякла з штабс-ротмістрам, бог ведае якога кавалерыйскага палка, і павянчалася з ім недзе наспех, у вясковай царкве, ведаючы, што бацька не любіць афіцэраў па дзіўным, загадзя складзеным пераконанні, быццам усе вайсковыя карцёжнікі і мацішкі. Бацька паслаў ёй на дарогу праклён, а праследаваць не клапаціўся. У доме зрабілася яшчэ пусцей. У гаспадара пачала больш прыкметна выяўляцца скупасць; бліснуўшая ў жорсткіх валасах яго сівізна, верная падруга яе, дапамагла ёй развіцца яшчэ больш; настаўнік-француз быў адпушчаны, бо сыну падышла пара на службу; мадам была прагнана, бо мела грэх за ўдзел ва ўцёках Аляксандры Сцяпанаўны; сын адпраўлены ў губернскі горад з тым, каб пазнаёміцца ў палаце, на думку бацькі, са службай грунтоўнай, паступіў замест гэтага ў полк і напісаў бацьку пасля ўжо свайго паступлення, просячы грошай на абмундзіраванне; зусім натуральна, што ён атрымаў на гэта тое, што называецца ў простым народзе кукіш. Нарэшце, апошняя дачка, якая засталася з ім у доме, памерла, і стары апынуўся адзін вартаўніком, хавальнікам і ўладаром сваіх багаццяў. Адзінокае жыццё дало багатую спажыву скупасці, якая, як вядома, мае воўчы голад і чым больш зжырае, тым больш робіцца ненаеднай; чалавечыя пачуцці, якія і без таго не былі ў ім глыбокія, мялелі штохвілінна, і кожны дзень што-небудзь трацілася ў гэтай зношанай руіне. А яшчэ здарылася пад такую хвіліну, быццам знарок, у падцверджанне яго погляду аб вайсковых, што сын яго прагуляўся ў карты, ён паслаў яму ад душы свой бацькоўскі праклён і ніколі ўжо не пацікавіўся, ці існуе ён на свеце, ці не. З кожным годам прычыняліся вокны ў яго доме, нарэшце засталіся толькі два, з якіх адно, як ужо бачыў чытач, было заклеена паперай; з кожным годам знікалі з-пад увагі, усё больш і больш, галоўныя часткі гаспадаркі, і дробны позірк яго звяртаўся да паперак і пёраў, якія ён збіраў у сваім пакоі; усё цяжэй было сыходзіцца яму з пакупнікамі, якія прыязджалі забіраць у яго гаспадарчую прадукцыю; пакупнікі таргаваліся, таргаваліся і нарэшце кінулі яго зусім, сказаўшы, што гэта чорт, а не чалавек; сена і хлеб гнілі, сцірты і стагі ператвараліся ў чысты гной, хоць садзі на іх капусту, мука ў падвалах ператваралася ў камень, і яе трэба было рассякаць, да сукнаў, да палотнаў і хатніх тканін страшна было дакрануцца: яны ператвараліся ў пыл. Ён пазабываўся ўжо сам, колькі ў яго было чаго, і помніў толькі, у якім месцы стаяў у яго ў шафе графінчык з рэшткамі якой-небудзь настойкі, на якім ён сам зрабіў адзнаку, каб ніхто зладзейскім чынам яе не выпіў, ды дзе ляжала пёрка ці сургучык. А між тым у гаспадарцы прыбыткі збіраліся, як і раней: столькі-ж аброку павінен быў прынесці мужык, такім-жа прыносам арэхаў абкладзена была кожная баба, столькі-ж сувояў палатна павінна была наткаць ткачыха — усё гэта звальвалася ў кладоўкі і ўсё рабілася гніллю і прарэхай, і сам ён ператварыўся, нарэшце, у нейкую прарэху на чалавецтве. Аляксандра Сцяпанаўна неяк прыязджала разы два з маленькім сынком, выпрабоўваючы, ці нельга што-небудзь атрымаць; відаць паходнае жыццё са штабс-ротмістрам не было такім прывабным, якім здавалася да вяселля. Плюшкін аднак-жа ёй дараваў і нават даў маленькаму ўнуку пагуляць нейкім гузікам, які ляжаў на стале, але грошай ані не даў. Другім разам Аляксандра Сцяпанаўна прыехала з двума малымі і прывезла яму куліч да чаю і новы халат, бо ў бацькі быў такі халат, на які глядзець не толькі было няёмка, але нават сорамна. Плюшкін палашчыў абодвух унукаў і, пасадзіўшы іх сабе аднаго на правае калена, а другога на левае, пагушкаў іх якраз такім чынам, як быццам яны ехалі на конях, куліч і халат узяў, але дачцы зусім нічога не даў; з тым і паехала Аляксандра Сцяпанаўна.