Колас Якуб
На ўсё ёсць прычына (на белорусском языке)
Якуб Колас
На ўсё ёсць прычына
I на балотах здараюцца часамi цiкавыя рэчы. А пра адно такое здарэнне проста-такi варта расказаць. Калi нават гэта i не ўсё праўда, то i тады яно цiкава, прынамсi на мой погляд.
А цiкава тут вось што: часамi самыя простыя рэчы пры пэўных абставiнах паказваюцца страшэнна заблытанымi, завязанымi ў такi вузел, што i развязаць нельга.
Стаяў на балоце дуб, стаяў многа вякоў, учапiўшыся за грунт карэннямi-пружынамi. Многа бур пранеслася над галавою дуба-волата, i буры яго не адолелi. Але час браў сваё. Пачаў дуб старэць i загнiваць з сярэдзiны, а зверху засыхаць.
Раз пад восень наклалi пастушкi агню на балоце. Вы яго, напэўна, i ведаеце, балота гэтае. Аб iм нават i кнiжак напiсана многа. Хтось з пастушкоў - недарма ж i свет з iх гарыць - засунуў у дубовае жарало галавешку з агнём. Пачало тлець трухлявае нутро старога дуба. Тлела, тлела, а потым разгарэўся агонь i забраў такую сiлу, што дуб перагарэў i звалiўся ды так бразнуўся, што аж балота здрыганулася.
Выпадак з старым дубам быў такi неспадзяваны, што ўсё балотнае грамадства прыйшло ў незвычайны рух i стан наймацнейшага здзiўлення.
- Сканчэнне свету! - свiснуў бакас i кiнуўся хавацца ў куст.
Перапалоханыя вароны пазнiмалiся з балота i чорным невадам замiтусiлiся ў небе. Iх моцна ўразiў грук i самае тое здарэнне, што дуб павалiўся, i яны крычалi:
- Бразь! Бразь!
Яны не знаходзiлi iншага слова, каб выказаць сваё незвычайнае хваляванне. А крумкач, як нейкi важны доктар, падляцеў да таго месца, дзе стаяў дуб, крутнуў два разы сваiм дзябёлым панскiм носам i канстатаваў гэты няшчасны факт адным толькi словам, паўтарыўшы яго два разы:
- Труп! Труп!
I яшчэ хацеў штось сказаць, але агарнуў яго жаль, слёзы набеглi на вочы, i ён толькi прамовiў:
- Шурум-бурум!
Таксама крычалi i жабы, але iх голасу амаль i не чуваць было ў гэтым вiры агульнай сумятнi, хоць яны выказвалi даволi сур'ёзную думку:
- Крах-крах-крах!
I ластавачка, пралятаючы над балотам, падала свой голас, каб хоць адгукнуцца на ўсю гэтую завiруху.
- Рэвалюцыя! Рэвалюцыя! - крычала яна.
Словам, шум тут быў вялiкi.
I сапраўды, справа была незвычайная: столькi вякоў стаяў дуб, што нiхто i не думаў, каб ён мог так раптоўна звалiцца на дол, ды яшчэ з такiм грукам. Здавалася, што ён такi ж стары i такi ж вечны, як i сам свет.
Дык i не дзiва, што думкi балотнага грамадства былi так устрывожаны i пайшлi ў зусiм iншым кiрунку, хiлячыся больш на хаўтурны лад. Але спынiцца належным парадкам над гэтаю праяваю, каб разабрацца ў яе прычынах i заадно ўжо ацанiць i значэнне ролi нябожчыка дуба, балотнае грамадства так i не здолела: другая праява, як вынiк першае, яшчэ мацней уразiла ўсiх. I вось што здарылася тут: агонь ад дуба перакiнуўся перш на балота, а потым i ў самае балота.
- Пажар! Пажар! - загаласiлi галкi.
- Маеце рацыю! Маеце рацыю! - пацвердзiла сiваваронка.
Напалоханы грукам, шумам i ўсiм гэтым гармiдарам зайчык пабег да дубовага пня, прысеў на заднiя лапкi, а пярэднiя скрыжаваў, як самы шчыры каталiк у касцёле, i стаў варушыць носам i губамi, як бы гаворачы пацеры па нябожчыку.
- Чорт ведае, што пачало тварыцца! - у страху сказаў ён сам сабе, перакiнуўся на заднiх лапах i пакiльгiкаў балотам, каб быць далей ад усякага лiха. Кiльгiкаючы, разважаў аб мудрых паводзiнах у жыццi, якiмi i належыць кiравацца: мая хата з краю, я нiчога не знаю.
Тым жа часам каля зваленага дуба, навокала таго месца, дзе пачало дымiцца балота, збiўся вялiзарны тлум усялякага птаства, звяркоў, машкарэчы i народу iншае пастацыi. Страху i здзiўленню канца не было тут, калi пасля гарачай дыскусii было даведзена, што агонь сапраўды перакiнуўся ў нутро балота.
- А-а-а! вось праява дык праява! Ну, што вы скажаце? Чаму гарыць зямля? здзiвiўся шпак.
- Не зносiць галава! - згаджаўся дрозд.
- Дзiвота! дзiвота! - пiлiкаў камар, уцякаючы ад дыму.
- Пайшла пiсаць! - пiскнула мыш.
- Ратуйцеся! - не сваiм голасам крыкнуў крот, выскачыўшы з балота, i тут жа памёр, як вiдаць, ад разрыву сэрца.
- Бедненькi! - нахiлiлася над iм варона. - Вось смерць налучыла цябе!
Яна скрывiла нос набок, як бы збiраючыся заплакаць, i пацiханьку з'ела першую ахвяру гэтай нечуванай праявы.
- Канцы прыйшлi! - закiгiкала кнiгаўка, невядома да каго адносячы гэтыя словы.
- Я сказаў - сканчэнне свету! - зноў свiснуў бакас, высунуўшы з куста галаву.
Пачалiся розныя гутаркi, паплылi ўсялякiя чуткi, выклiкаючы разброд i блытанiну мыслей i сеючы яшчэ большую трывогу i непакой.
"Чаму гарыць балота?" - вось тое пытанне, што вярцелася ў усiх на языку i нарэшце было пастаўлена сойкаю.
- Чаму, чаму, - затрашчала сарока, паўтараючы яго на тысячы ладоў i не чуючы адказу.
- Расступiцеся! Расступiцеся! - грымнулi галкi. - Дайце дарогу прафесару! Месца прафесару!
Стары крумкач з панскiм носам важна выступаў сярод галак i варон, працiскаючыся на самы зэс.
- Сцiхнiце! - крыкнула сарока. - Прафесар будзе гаварыць! Прафесар хоча чым-колечы дапамагчы нам! Прафесар вытлумачыць прычыны, прычыны, прычыны!
Вароны i галкi прывiталi "прафесара" гучным "ура". "Прафесар" вельмi паважна абышоў дубовы пень i тое месца, дзе тлеўся агонь у зямлi, уважна, як i належыць прафесару, аглядаючы кожную драбнiцу.
- Гум! гум! - вугнiў ён часам у свой панскi нос.
Усе, хто быў тут, з замiраннем сэрца сачылi за "прафесарам" i чакалi з незвычайнаю напружанасцю яго мудрага слова.
- Ага!.. Так, так! - казаў сам сабе "прафесар" i яшчэ болей распаляў зацiкаўленасць грамады.
Нарэшце, скончыўшы з аглядам, "прафесар" узляцеў на галiну нябожчыка дуба, заняў найвыгаднейшую пазiцыю на сваёй кафедры i зрабiў самую мудрую мiну.
- Вось што значыць вучоны! - у захапленнi зашаптала сарока. - У кожным руху вiдаць прафесарская вучонасць.
А "прафесар" для яшчэ большай важнасцi працёр лапаю вочы.
- Шаноўныя грамадзянкi i шаноўныя грамадзяне! - пачаў "прафесар". - Я разумею ваш непакой i вашу трывогу. Тое, што мы бачым цяпер у зародку, можа пагражаць нам у сваiм далейшым развiццi.