Зрэшты, перашкодзiць сабе ў гэтым ён быў няздольны, i яму ўвесь час здавалася, што ён гуляе. Яму хацелася быць такiм, як пан Буфардзье - такiм жа сур'ёзным i непрыгожым. Калi пан Буфардзье прыходзiў да iх на абед i, схiляючыся да мамiнай рукi, казаў: "Маё шанаванне, мiлая панi", - Люсьен стаяў пасярод гасцiнай i глядзеў на яго вачыма, поўнымi захаплення. Але ўсё, што адбывалася з Люсьенам, было несур'ёзна. Калi ён падаў i набiваў гузак, ён нават часам пераставаў плакаць i думаў: "Цi мне сапраўды такая ўжо вава?" Тады яму рабiлася яшчэ сумней, i ён яшчэ мацней плакаў. Аднойчы, калi ён пацалаваў маму ў руку i прамовiў: "Маё шанаванне, мiлая панi", - мама ўскудлацiла яму валасы i сказала: "Гэта нядобра, маё мышанё, нельга смяяцца з дарослых". Люсьен быў зусiм збiты з панталыку. Трошкi важнасцi яму ўдавалася набыць толькi ў першую i трэцюю пятнiцу месяца. Гэтымi днямi да мамы ў госцi прыходзiла шмат розных паняў, сярод якiх дзве цi тры заўсёды былi ў жалобе: Люсьену падабалiся гэтыя панi ў жалобе, асаблiва калi ў iх былi вялiкiя ступакi. Дый увогуле ён любiў быць сярод дарослых: яны былi такiя паважныя - з iмi нiколi не ўзнiкала думкi, што яны могуць забыцца ў ложку за такiмi рэчамi, якiя робяць маленькiя хлопчыкi; на iх заўсёды надзета столькi i такога цёмнага, што нават немагчыма ўявiць, што ў iх пад усiм гэтым ёсць. Калi яны збiраюцца разам, яны ядуць усякае рознае, i нават смех у iх такi важны; i ўсё так прыгожа, як на iмшы. Яны ставiлiся да Люсьена, як да сапраўднай асобы. Панi Куфэн садзiла яго сабе на каленi i, мацаючы за лыткi, абвяшчала: "Гэта найчароўнейшы красунчык, якога я калi-небудзь бачыла". Потым яна пачынала распытваць, што яму падабаецца, цалавала яго i пыталася, што ён хоча рабiць, калi вырасце. А ён то адказваў, што будзе вялiкiм генералам, як Жана д'Арк, i забярэ ў немцаў Эльзас-Латарынгiю, то хацеў быць мiсiянерам. I кожны раз ён шчыра верыў у тое, што кажа. Панi Бэс была высокая i дужая кабета з маленькiмi вусiкамi. Яна куляла Люсье на на спiну i, лашчачы, прымаўляла: "Вось мая маленькая лялечка". Люсьен быў зачараваны, ён дадушы смяяўся i курчыўся пад казытлiвымi ласкамi i ўяўляў сябе чароўнай маленькаю лялечкай, зробленай для дарослых; яму хацелася, каб панi Бэс распранула яго, памыла i паклала спаткi ў маленькай калысцы, як гумовага галышыка. I часам панi Бэс казала: "А лялечка ў нас размаўляе?" - i раптам нацiскала яму на жывот. Тады Люсьен прыкiдваўся завадной лялькай i сцiснутым голасам прамаўляў: "Пiп", - i яны абое смяялiся.
Аднойчы кюрэ, якi кожную суботу прыходзiў да iх на сняданак, спытаў, цi любiць ён сваю маму. Люсьен абажаў сваю прыгожую мамачку i свайго татулю, якi быў такi дужы i добры. Ён зiрнуў свяшчэннiку ў вочы i адказаў: "Люблю!" - з такiм надзьмутым i ўпартым выглядам, што ўсе разам засмяялiся. Галава ў свяшчэннiка была падобная да малiны - уся чырвоная i бародаўчатая, i на кожнай бародаўцы расло па адной валасiне. Ён сказаў Люсьену, што гэта добра i што заўсёды трэба любiць сваю маму, а потым спытаў, каго Люсьен любiць болей маму цi Пана Бога. Люсьен не змог здагадацца адразу, якi трэба даць адказ, ён затрос бялявымi кудзеркамi, забрыкаў нагамi i закрычаў: "Бом-тарарара-бом!" А дарослыя адразу пачалi гаманiць пра сваё, нiбыта яго не было. Тады ён схапiў свой трысняговы кiёк, кiнуўся ў сад i праз заднюю фортку выбег за агароджу.
Натуральна, Люсьен нiколi не павiнен быў выходзiць з саду, гэта было забаронена, i звычайна ён быў паслухмяны хлопчык, але ў той дзень яму хацелася пасваволiць. Ён задзiрлiва зiрнуў на вялiкi куст крапiвы; адразу было вiдаць, што тут - забароннае месца: мур быў крыху чарнаваты, крапiва - злая i шкодная, i пад самым кустом крапiвы нагадзiў сабака; вакол пахла раслiнамi, сабачым калам i цёплым вiном. Люсьен пачаў сцябаць крапiву кiёчкам i закрычаў:
- Я люблю маю маму, я люблю маю маму!
Ён бачыў, як у крапiвы ламаюцца i мiзэрна панiкаюць сцяблiны i як iх белаватыя, пакрытыя пушыстымi валосiкамi шыйкi раскудзельваюцца на дробныя валаконцы, выпускаючы белы сок. Ён чуў, як нейкi тонкi i самотны галасок крычыць: "Я люблю маю маму, я люблю маю маму". Побач лётала i гудзела тоўстая сiняя муха: муха была гнаявая, i Люсьен вельмi яе баяўся; ноздры яму распiраў моцны, забаронны, гнiлосны i спакойны пах. Ён паўтарыў яшчэ раз:
- Я люблю сваю маму!
Але голас здаўся яму чужы, ён жудасна напалохаўся i без аглядкi кiнуўся назад у гасцiную. Пачынаючы з гэтага дня Люсьен быў упэўнены, што не любiць мамы. Ён адчуваў сябе вiнаватым i таму зрабiўся яшчэ больш ласкавы, ён лiчыў, што трэба ўсё жыццё рабiць выгляд, быццам любiш сваiх бацькоў, iначай усе будуць цябе лiчыць злосным вiсусам. Панi Флёр'е заўважала, што з кожным днём сын з ёю ўсё больш пяшчотны; тым летам якраз пачалася вайна, тата пайшоў бiцца на фронце, i мама ў сваёй журбе была шчаслiвая ўжо тым, што Люсьен зрабiўся такi ўважлiвы. Надвячоркам, калi яна з цяжкай душою сядзела ў садзе на раскладным шэзлонгу, ён бегаў у пакой па падушку, якую падсоўваў ёй пад галаву, цi пакрываў капаю ногi, а яна, адбiваючыся, смяялася: "Ды мне будзе горача, мой ты чалавечак, якi ж ты клапатлiвы!" Тады ён, ледзь пераводзячы дых, iмпэтна цалаваў яе i казаў: "Мая мамачка! Мая!" - i потым бег пад каштан. Аднойчы, седзячы пад каштанам, Люсьен сказаў: "Каштан!" - i счакаў. Але нiчога не адбылося. Мама ляжала на верандзе, яна здавалася зусiм маленькаю ў цяжкай, задушлiвай цiшынi. Пахла цёплай травой, можна было б пагуляць у падарожнiка, якi апынуўся ў дрымучым лесе, але ў Люсьена ўжо знiкла ахвота гуляць. Паветра дрыжала па-над чырвоным грэбенем мура, сонца ляжала пякучымi плямамi на зямлi i на руках у Люсьена.
- Каштан!
Было вельмi дзiўна: калi Люсьен казаў маме: "Мая прыгожая мамачка! Мая!" мама ўсмiхалася; калi ён аднойчы назваў Жэрмену "дурында", Жэрмена заплакала i паскардзiлася яго маме. А калi ён казаў: "Каштан", - абсалютна нiчога не адбывалася. Ён прамармытаў цераз зубы:
- Гадкае дрэва! - i не трацячы надзеi, счакаў зноў.
Але ўбачыўшы, што дрэва не варухнулася, паўтарыў гучней:
- Гадкае дрэва, гадкi каштан, чакай, я табе пакажу!
I ён ударыў яго некалькi разоў нагамi. Але дрэва стаяла спакойна - так, нiбыта было драўлянае. За абедам Люсьен сказаў маме:
- А ведаеш, мама, дрэвы, аказваецца, драўляныя.
У той дзень панi Флёр'е не атрымала лiста з паўдзённаю поштай i суха адказала сыну:
- Не строй з сябе дурня.
Люсьен абярнуўся ў бядовага шкоднiка. Ён ламаў усе цацкi, каб паглядзець, як яны зроблены, скрэмзаў на фатэлi падлакотнiк татавым лязом i ў гасцёўнi скiнуў на падлогу старажытную грэчаскую статуэтку, бо яму карцела даведацца, што ў яе ўсярэдзiне; на прагулцы ён ссякаў кiйком галоўкi ў раслiн i кветак i кожны раз быў вельмi расчараваны: усе рэчы здавалiся яму бязглуздымi, яны ў сапраўднасцi нiбыта не iснавалi. Мама часта пыталася ў яго, паказваючы на кветку цi дрэва:
- А гэта як называецца?
Але Люсьен адно круцiў галавой i адказваў:
- Нiяк гэта не называецца, гэта наогул - нiшто.
Рэчы былi зусiм не вартыя ўвагi. Намнога цiкавей было выдзiраць ножкi ў конiка: тады ён пачынаў дрыжаць у пальцах, нiбы ваўчок, а калi яму нацiснуць на брушка, адтуль вылазiла жоўтая вадкасць. Але ўсё роўна: конiкi не крычалi. Люсьену вельмi хацелася памучыць якога-небудзь звярка, якi б крычаў, калi яму зробiш балюча, - курыцу, напрыклад; але ён не адважваўся да iх падыходзiць.
У сакавiку вярнуўся з вайны тата: ён быў начальнiк, i таму генерал сказаў, што пан Флёр'е будзе намнога карыснейшы на чале завода, чым у акопе, як немаведама хто. Пан Флёр'е заўважыў, што Люсьен вельмi змянiўся, i аб'явiў, што не пазнае свайго паночка. Люсьен нiбыта ўпаў у дрымоту, ён адказваў млява i марудна, заўсёды трымаў палец у носе цi дыхаў сабе на далонь i потым пачынаў яе нюхаць. Кожны раз яго трэба было малiць, каб ён справiў патрэбы. Цяпер у прыбiральню ён хадзiў сам, але павiнен быў пакiдаць дзверы трошкi адчыненыя, каб мама цi Жэрмена падыходзiлi час ад часу яму памагчы. Ён цэлымi гадзiнамi сядзеў на троне i аднойчы настолькi засумаваў, што заснуў. Доктар сказаў, што хлопчык вельмi хутка расце, i выпiсаў умацавальнага. Мама хацела была навучыць Люсьена новым гульням, але Люсьен лiчыў, што i так iх ужо досыць ведае i што ўсе яны ўрэшце аднолькавыя i вартыя адна другой. Ён часта хадзiў надзьмуты, i гэта таксама была гульня, але даволi забаўная. У ёй трэба было прымушаць хвалявацца маму i адчуваць сябе заўсёды самотным i нейкiм пакрыўджаным, трэба было не надта добра чуць, што табе кажуць, хадзiць нiбыта з зашытым ротам i глядзець вакол мутным позiркам. Усярэдзiне тады рабiлася так цёпла i мякка, як увечары, калi залазiш пад коўдру, i адчуваеш пах свайго цела, i думаеш, што ты ва ўсiм свеце - адзiн. Нарэшце Люсьен ужо не мог не дзьмуцца, i калi тата кплiвым тонам казаў яму: "Ну-у, якiя ў нас бэбахi-мэмахi!" - ён качаўся па падлозе i рыдаў. Ён нярэдка яшчэ круцiўся ў гасцёўнi, калi да мамы прыходзiлi госцi, але цяпер, калi яму падстрыглi бялявыя кудзеркi, дарослыя ўжо не звярталi на яго столькi ўвагi, а калi i звярталi, то каб прачытаць мараль цi расказаць павучальную гiсторыю. Таму, калi да iх у Фероль, уцякаючы ад бамбёжак, прыехалi яго стрыечны брат Рыры са сваёй прыгожаю мамай, цёткаю Бертай, Люсьен быў вельмi рады i паспрабаваў навучыць Рыры таксама гуляць у бэбу. Але той быў вельмi заклапочаны сваёю нянавiсцю да бошаў, i апроч таго у iм яшчэ адчувалася дзiцё, хоць ён на цэлыя шэсць месяцаў быў старэйшы за Люсьена. Увесь твар у Рыры быў у рабацiннi, i яму не заўсёды ўдавалася ўсё як след зразумець. Але менавiта яму Люсьен даверыў, што ён - самнамбул. Ёсць людзi, якiя ўстаюць сярод ночы, i размаўляюць, i гуляюць, не прачынаючыся; Люсьен прачытаў гэта ў кнiжцы "Маленькi ўсёзнайка" i тады ж падумаў, што, напэўна, ёсць нейкi сапраўдны Люсьен, якi ходзiць, гаворыць i па-сапраўднаму любiць сваiх бацькоў уначы, а калi настае ранiца, усё забывае i зноў пачынае прыкiдвацца, што ён Люсьен. Спачатку ён сам верыў у гэтую выдумку толькi напалову, але аднойчы яны пайшлi да зараснiку крапiвы, i Рыры паказаў там Люсьену свой пiцэк i сказаў: