Яна ведала, на што ішла, і зараз, калі яе вялі да лагернай ямы-магільніка, была спакойная: яна ж ідзе да яго, да свайго, як у іх кажуць, чалавека – да мужа. Нібы дзве маленькія далёкія зорачкі, свяцілі ёй уначы яго родныя вочы.
«Нас больш, чым нелюдзяў, – думала яна. – І калі за жыццё кожнага з нас заплаціць сваім жыццём адзін з вылюдкаў, то раней ці пазней застанемся толькі мы. Нас будзе мала. Мажліва, вельмі мала, але – свет стане іншым».
Следчая брыгада, накіраваная на станцыю Рашоты для высвятлення абставін забойства начальніка лагернага пункта, да месца прызначэння прыбыла толькі праз тыдзень: непагода затрымала.
Старшы следчы оперчэкісцкага аддзела сядзеў за сталом Хрыпатага, глядзеў праз акно на драцяную агароджу, пастукваў пальцамі па асабістай справе зэчкі, якая забіла начлагера, і думаў: а яна ўсё ж дамаглася свайго – засталася побач з мужам назаўсёды.
An Old Man
Ён зразумеў: такі бег яму не пад сілу. Калі б ведаў раней, што стралкі так зацята будуць гнацца, можа, i не рызыкнуў бы змагацца за волю, не наважыўся б на ўцёкі. А цяпер…
Цяпер безуважнае да ўсяго цела імкнула наперад, насустрач яркім і калючым сонечным промням. Яны разбіваліся аб галіны дрэў, ператвараліся ў зоркі. Зоркі сляпілі. Дзень абарочваўся ноччу. Ноч – пеклам. Сэрца вырывалася з грудзей, хапатлівае дыханне перацінала горла, ногі наліваліся свінцом. Ён зрабіўся зверам. Загнаным зверам, якога заставалася дабіць.
«Taкі бег не для мяне», – яшчэ раз пранеслася ў галаве. Але цела, вытрымліваючы нечалавечыя нагрузкі, працягвала ляцець.
«Гэта Бог дапамагае! – падумаў уцякач, хоць і не верыў у Бога. – Бог – ёсць! Інакш чаму, ушчэнт знясілены, я бягу? Адкуль сілы?»
Уцякач пачуў аддаленыя высокія гукі. Спужаўся: што гэта? Мо здалося? Не, гэта – брэх! Па ягоным следзе пусцілі сабак! Што ж, няхай яны яго разарвуць. Гэта цяпер не найгоршы для яго варыянт. Але сабакам наўрад ці дадуць яго загрызці. Стралкі захочуць падоўжыць паляванне, пагуляць, пацешыцца. Яны не звыклі бегаць, але калі нехта іх змушаў, пасля моцна шкадаваў аб гэтым. Хлопцы доўга цешылі душу. Яны ўмелi забіваць паволі, расцягваючы асалоду.
Успомнілася, як жывымі ўтоптвалі ў зямлю трох яго таварышаў. Тады ён мусіў стаць чацвёртым: калі яны кляліся адпомсціць, ix было чацвёра. Не, пра гэта лепш не думаць.
I ён бег. Ногі – свінец, сэрца – звон, дух – агонь, вочы – зоркі, ззаду – смерць. І ён iмчаў і імчаў наперад.
Успомнілася, як яго шаснаццацігадовы «хрэснік», з якога здзекаваўся лагерны завадатар-уркаган, позіркам маліў: дзядзечка, дапамажыце. I ён кінуўся на іх – завадатара i ягоных шакалаў. Можа, гэта была б апошняя для яго бітва.
Але нечакана ўвайшоў камандзір і прыстрэліў бандыта, які махаў «пікай». Атрымаў сваё i заступнік: месяц гніў у камеры без нар i парашы. Парашай была ўся гэтая смуродная камеракарцар. Не атрымліваў і 300 грамаў таго, што называлі тут хлебам. I ўсё ж выжыў: хлопчык нейкім цудам перадаў яму сухары. Ён выжыў i не зрабіўся юдам – застаўся чалавекам. А чалавек заўсёды імкнецца да волі. Таму ён цяпер i бяжыць. А смерць яму не страшная: яна для яго – тая ж воля.
Брэх аціхаў.
«Я не мог далёка адарвацца, – падумаў уцякач. – Можа, падводзіць слых?» Ён i раней заўважаў, што пасля тагo, як баксёр – так уркі называлі начлагера – кулакамі «адагрэў» яму абмарожаныя вушы, час ад часу пераставаў чуць.
Знoў брэх! Не, ён не аглух. Сабакі – побач! Ён павінен бегчы!
I чалавек бег навыперадкі са смерцю. Ён хацеў жыць. Хацеў вырвацца на волю.
Раптам абарвалася дыханне. Што гэта? Ён падае? Ляціць уніз? Так, у бездань! Ён сарваўся ў бездань!
«Канец!» – успыхнула свядомасць, працінаючы цела, якое неслася ўразнос, i чалавек праваліўся ў небыццё.
А слых уцекача не падмануў – сабакі выбеглі да абрыву, але ўніз не скочылі. Ні скакаць, нi бегаць-даганяць яны, на яго шчасце, не прывыклi. Ды іх гэтаму і не вучылі. Навошта? Сабакі былі лагерныя, а з іхняга лагпункта яшчэ ніхто не ўцякаў. Уцякаць не было куды: навокал тайга. Цяпер, стомленыя і злыя, сабакі хацелі дамоў, у вальеру.
Свядомасць паступова вярталася да ўцекача. Ён расплюшчыў вочы. Над ім было рэдкае для тутэйшых мясцін чыстае неба. Падумаў: гэта сон, ён дома, з мамай. Прыйшоў бацька з работы. Маці збірае на стол. Бярэ на рукі самага маленькага – яго – і корміць з лыжачкі. Ён нервуецца, яму хочацца быць вялікім. Ён плача, i маці супакойвае, гладзіць па галаве. Кажа бацьку: «Гэты ў нас самы няўрымслівы».
Так, няўрымслівы. Няўрымслівы і нецярплівы. І яшчэ – здольны прымусіць цела рабіць тое, што, здавалася, яму было не пад сілу. Вось і цяпер адзін з усяго лагера адважыўся на ўцёкі. Адзін за ўсю яго гісторыю. Таму, пэўна, і ўдалося вырвацца з клеткі. Хоць не – ён яшчэ не вырваўся, ён толькі спрабуе.