Цярністы шлях да новай будучыні
2020 год, несумненна, увойдзе ў гісторыю Беларусі як год «абуджэньня» грамадзтва (па дадзеных сьнежаньскага апытаньня нямецкага Цэнтру ўсходнеэўрапейскіх і міжнародных дасьледаваньняў ZOiS, «тры чвэрці апытаных прызналіся, што за апошнія месяцы сталі больш цікавіцца палітыкай» ), «візытоўкай» якога сталі кадры масавых пратэстаў на вуліцах Менску і іншых гарадоў, а таксама трох выдатных жанчын са знакамі Любові, Салідарнасьці і Перамогі.
Аднак гэты працэс спарадзіў больш пытаньняў, чым адказаў. Галоўнае пытаньне, на мой погляд, якое засланяе ўсе астатнія, можна сфармуляваць так: ці гатовае беларускае грамадзтва да новай, лепшай будучыні?
Дзяржава ў асобе дзеючай улады дала на яго просты адказ, па сутнасьці, прапанаваўшы будучыню як працяг мінулага ў яшчэ больш жорсткай упакоўцы. Прычым дала адказ ня толькі на пытаньне аб пажаданай будучыні, але і на пытаньне, на што яна гатовая для яе ажыцьцяўленьня. Адказ яшчэ больш просты: гатовая на ўсё, уключаючы і «гарачую» грамадзянскую вайну.
Але адказ грамадзтва для мяне не відавочны.
Па-першае, таму, што беларускае грамадзтва сёньня яшчэ больш, чым раней, расколатае па каштоўнаснай прыкмеце, і часткі грамадзтва, якія супрацьстаяць адна адной, маюць рознае бачаньне будучыні.
Па-другое, калі ад той часткі грамадзтва, якую ў цэлым задавальняе будучыня, прапанаваная дзяржавай, не патрабуецца актыўных дзеяньняў, дастаткова маўклівай згоды, то ад тых, хто прагне новай, лепшай будучыні (у ЗША такіх людзей называюць Dreamers — летуценьнікі), патрабуюцца ня проста актыўныя дзеяньні, але барацьба, спалучаная з рэальнай рызыкай страты вучобы / працы, бізнэсу, свабоды, а то і жыцьця.
Таму пытаньне пра гатоўнасьць беларускага грамадзтва да новай будучыні сёньня можна сфармуляваць інакш: ці гатовае яно да ахвяраў? Ці гатовае да барацьбы ня толькі з «красаўцамі» ў чорнай уніформе, але і з суседзямі, калегамі, сябрамі і нават сваякамі?
Ня менш важная і гатовасьць духоўная — усьвядомленыя сэнсы і каштоўнасьці, прапанаваныя як альтэрнатыва сэнсам і каштоўнасьцям дзяржаўнай улады. Якой бачыцца «летуценьнікам» новая палітычная сыстэма? Рынкавая эканоміка? Геапалітычны выбар? Нацыянальная культура, уключаючы моўную палітыку?
«Новая апазыцыя» пакуль не прапанавала сваім прыхільнікам яснай, добра аргумэнтаванай і шырока абмеркаванай праграмы будаўніцтва новай будучыні Беларусі. Імкнучыся заручыцца падтрымкай максымальнай колькасьці прыхільнікаў, яна сьвядома гэтага пазьбягала.
Калі на гэта мне зноў скажуць, што я «адарваўся ад краіны» і «згубіў разуменьне таго, што адбываецца», то спашлюся на дадзеныя студзеньскага апытаньня Рыгора Астапені, праведзенага пад эгідай брытанскага Chatham House:
«Палова рэспандэнтаў цалкам / хутчэй згодныя з тым, што ў лідэраў пратэсту няма выразнага пляну, што яны будуць рабіць пасьля прыходу да ўлады, менш за 30% з гэтым цалкам / хутчэй ня згодныя».
Празь некалькі дзён пасьля жнівеньскіх выбараў Валянцін Акудовіч на пытаньне «Што адбываецца ў Беларусі — паўстаньне нацыі ці паглыбленьне яе расколу?» даў канцэптуальны адказ: «Беларусь онталягічна даўно адна. І асобныя выпадкі значэньня ня маюць».
Калі зыходзіць з таго, што «онталёгія — гэта нашыя ўяўленьні пра ўнутраную структуру аб'екта, які вывучаецца», гэты тэзіс азначае, што «ўнутраная», у дадзеным выпадку каштоўнасная, структура беларускага грамадзтва адносна аднародная і ня ўтрымлівае ў сабе прынцыповых супярэчнасьцяў. З гэтага пункту гледжаньня тэзісы пра «раскол беларускага грамадзтва», пра тое, што «ў адной краіне дзьве розныя Беларусі», якія ўсё часьцей выказваюцца ў публічнай прасторы, ня маюць пад сабой падставы.
Віталь Цыганкоў выказаў гэта яшчэ прасьцей: «У беларускім грамадзтве няма ніякага «расколу» ў стаўленьні да Лукашэнкі. Манаеў ніякіх сьвежых сацыялягічных дадзеных у доказ свайго тэзісу не прыводзіць (спасылаючыся выключна ў цэлым на ранейшыя шматгадовыя дасьледаваньні НІСЭПД) — відаць, гэта выходзіць "па ашчушчэніях"».
Сёньня ігнараваць беларускі раскол стала больш складана, але часьцей за ўсё яго зводзяць да супрацьстаяньня сілавых структураў на чале з Лукашэнкам, з аднаго боку, і грамадзтва — з другога (прыгадаем знакаміты інтэрнэт-мэм «Саша "тры працэнты"»). Толькі нямногія асьмельваюцца казаць, што Лукашэнка, апарат гвалту і дзяржаўная ўлада ў цэлым усё яшчэ маюць апору ў грамадзтве.
А вось што кажуць факты, прадстаўленыя сацыяльнай навукай:
Па дадзеных апытаньня ZOiS, «Пры ўсім расчараваньні рэжымам толькі 14% апытаных сказалі, што ўдзельнічалі ў пратэстах. Большасьць пратэстоўцаў — людзі з добрым узроўнем адукацыі, якія жывуць у буйных гарадах. Меркаваньні наконт нацыянальнага сьцяга падзяліліся: 41% лічаць цяперашні чырвона-зялёны сьцяг дзяржаўным сымбалем, а 36% аддаюць перавагу бел-чырвона-беламу сьцягу, які стаў сымбалем пратэстаў».