ВАКОЛ ВІЛЕНСКАГА ЗАМІРЭННЯ
...Да таго дайшла Айчына наша,
што ратуючыся загіне.
...На вечный покой и мир меж великими и славными
народы Польским, Литовским и Московским.
Два гады вайны, на працягу якіх Вялікае Княства фактычна адно супрацьстаяла інтэрвенцыі магутнага ўсходняга суседа, прывялі дзяржаву да краю бездані. У Кароне Польскай пасля цяжкіх паразаў ад шведаў (29 верасня пад Гарадком, 30 верасня пад Новым Дваром і 3 кастрычніка каля Войніча), пасля капітуляцыі Варшавы і Кракава ды ад'езду караля Яна Казіміра ў Сілезію дзяржава і войска былі канчаткова разваленыя. Здавалася, гэта канец Рэчы Паспалітай. Эўрапейскія дзяржавы не збіраліся ўмешвацца ў развіццё падзеяў на абшарах паміж Смаленскам і Віслай. Данія яшчэ не акрыяла ад паразы 1645 г., калі яна, разгромленая шведамі, страціла свае землі. Нямеччына таксама загойвала раны Трыццацігадовай вайны. Англія сама спачувала пратэстанцкай Швецыі ды рыхтавалася да вайны з Гішпаніяй, а Францыя выконвала ранейшую дамову аб саюзе са Швецыяй.
Віцебскі ваявода Павел Сапега, які раней у віхуры драматычных падзеяў нават не заўважаўся, з восені 1655 г. стаў пераймаць ролю галоўнага начальніка над рэшткамі арміі Вялікага Княства Літоўскага. Ягоную ўладу добраахвотна прызналі канфедэраты, якія кінулі Януша Радзівіла. Да яго ж хутка пачалі сыходзіцца і дробныя вайсковыя аддзелы, параскіданыя па абшарах краіны. Неўзабаве тут, у Берасцейскім ваяводстве, сабраліся харугвы самога Сапегі, Гасеўскага, Жаромскага, Кміціча, Ліпніцкага, Паца, Юдзіцкага ды іншых палкоўнікаў - агулам блізу 6 тысячаў. Зімою сюды ж прыйшоў з войскам і палявы пісар Аляксандр Палубінскі. Праўда, уся гэтая сіла фактычна бяздзейнічала, бо Павел Сапега чакаў, вагаўся. Ён перамаўляў адначасова і з кароннымі гетманамі, і з маскоўскімі ваяводамі, і са шведамі, якія дамагаліся ягонага пераходу на бок Швецыі. Пры канцы 1655 г. Сапега паспеў-такі напісаць каралю Карлу Х Густаву, што і ён згаджаецца на шведскую пратэкцыю, аднак пасля гэтага захоўваў адданасць каралю.
Тым часам Януш Радзівіл афіцыйна ўсё яшчэ лічыўся вялікім гетманам. 17 снежня 1655 г. ён з невялікай сілай закрыўся ў галоўнай цвердзі Падляшша - Тыкоціне, размешчаным на Варшаўска-Віленскім тракце. Сваю жонку з дачкой папярэдне адправіў у Прусію пад апеку курфюрста брандэнбургскага, а сам, безнадзейна хворы і духова прыгнечаны, ужо не бачыў магчымасці і сэнсу ратавацца. Тыкоцінскі замак неўзабаве быў абложаны войскам Сапегі, які лічыў Радзівіла сваім асабістым супернікам. Тут, у аблозе, 31 снежня 1655 г., абвешчаны ворагам Айчыны, самотна памёр вялікі гетман*. Нядоўга пасля яго праіснавала вунія Вялікага Княства са Швецыяй. Шведы мала лічыліся з умовамі Кейданскага пагаднення, брутальна абыходзіліся з насельніцтвам падкантрольнай ім тэрыторыі, чым выклікалі паўстанне на Жамойці, якое пачалося ў красавіку 1656 г. Шведская адміністрацыя і войска адышлі ў Інфлянты. Так Кейданскае пагадненне і страціла сілу [67, с.78].
* Цела ягонае толькі ў 1657 г., пасля захопу Тыкоціна Сапегам, было вывезена і пахавана ў Сяльцы на Берасцейшчыне. І ажно пасля вайны Януша Радзівіла як належыць перазахавалі ў кальвінскім зборы ў Кейданах.
А залога Тыкоціна і па смерці вялікага гетмана не жадала паддавацца. Кароль загадаў Сапегу сілай авалодаць замкам. Па якім часе частка абаронцаў перайшла на бок караля, але тысяча радзівілаўскіх пяхотнікаў яшчэ доўга ўтрымлівала фартэцыю [89, s.85].
На дапамогу Тыкоціну ў лютым паспяшаўся князь Багуслаў Радзівіл. Прасіў даць яму колькі шведскіх аддзелаў, але не дачакаўся іх і рушыў толькі са сваімі сіламі - драгунамі і пяхотай. Пад Гарадком пераправіўся цераз Буг і раптоўна з'явіўся каля Драгічына, дзе стаяла 9 харугваў конніцы Вялікага Княства. Але апошнія не прынялі бітвы і схаваліся ў горадзе. Тады Радзівіл імкліва пайшоў проста на Тыкоцін. Па дарозе ў Высокім разграміў казацкую харугву Палубінскага. Пры набліжэнні Радзівіла да Тыкоціна Сапега зняў аблогу і адступіў. Багуслаў увайшоў у фартэцыю, умацаваў залогу і рушыў далей, ізноў разбіваючы па дарозе харугвы Рэчы Паспалітай [95, s.105]. Гэты рэйд невялікага корпуса князя Радзівіла быў праведзены настолькі імкліва і з такім тактычным майстэрствам, што намнога большыя, але раскіданыя на Падляшшы сілы анічым не змаглі яму перашкодзіць.
Пакуль групоўка Паўла Сапегі стаяла на Падляшшы і Берасцейшчыне, Ян Казімір пасылаў яму загады з патрабаваннем ісці да Сандаміра і ваяваць супраць шведаў разам з ваяводам Стэфанам Чарнецкім. Аднак Сапега, памарудзіўшы, накіраваў туды толькі 2 тысячы на чале з Палубінскім. Дзесьці ў сярэдзіне лютага 1656 г. Сапега быў афіцыйна прызначаны вялікім гетманам і атрымаў Віленскае ваяводства, а ўвесну ён ужо павёў асноўныя сілы ў Польшчу на дапамогу каралеўскай арміі. Цяпер войска Вялікага Княства доўгі час разам з палякамі ваявала супраць шведаў далёка ад сваіх межаў.