Выбрать главу

Толькі 3 лістапада дайшло да падпісання дамовы. Згодна з пунктамі Віленскага трактата, Рэч Паспалітая згаджалася на элекцыю цара на каралеўскі пасад ужо на бліжэйшым сойме, але пры ўмове, што каранавацца цар зможа толькі пасля смерці Яна Казіміра, а да таго аніякага ўмяшання ў справы Рэчы Паспалітай не дапускалася. Кіраваць краінай цар павінен не праз намесніка, а самастойна. Правы і прывілеі каталікоў мусілі быць захаваныя. Толькі дзякуючы цвёрдай пазіцыі камісараў у тэкст пагаднення не трапіла патрабаванне скасаваць царкоўную вунію, чаго так дамагаўся цар. Пытанне аб ёй было адкладзена да сойму. Асабліва важнымі былі пункты пра супольнае антышведскае змаганне. Пасля падпісання тэксту пагаднення войскам караля і цара належала выступаць разам супраць Швецыі, а калі б брандэнбургскі электар не вярнуўся ў васальную залежнасць ад Польшчы, дык і супраць Брандэнбургіі. Аніводзін бок, адзначалася ў пагадненні, не падпіша сепаратнае дамовы са Швецыяй без ведама другога [109, s.367-368].

Віленскае пагадненне віталі ў абедзвюх дзяржавах. У самой Вільні два дні да позняй ночы ладзіліся афіцыйныя банкеты, у Вастрабрамскім касцёле праводзілася спецыяльнае набажэнства. З Віленскага замка залпамі грукаталі гарматы. Большая частка маскоўскага войска ўжо 6 лістапада пакінула Вільню - у сталіцы засталася толькі замкавая залога. Цар выдаў грамату маскоўскаму ваяводу Куракіну, у якой пісаў, што яго ўжо «обрали на Королевство Польское и Великое Княжество Литовское...» Манарх загадаў у храмах пры вялікім зборы людзей чытаць ягоную грамату - «чтоб всяких чинов людем о том было ведомо».

Падзея была сапраўды незвычайная. Упершыню за стагоддзі варажнечы дайшло да ваеннага блока паміж Масквой і Варшавай. Антышведскі альянс пачаў адчувальна ўплываць на ход вайны. Аднак нельга перабольшваць значэнне Віленскай дамовы. Яна ўсё ж была вымушаным крокам. Замірэнне выйшла нетрывалае, кароткачасовае. Рэч Паспалітая працягвала шукаць новых хаўруснікаў. Тое ж рабілі царскія дыпламаты.

Віленская дамова выклікала шырокую палітычную дыскусію ў краіне. Шматлікія мемуары і лісты таго часу сведчылі як аб прыхільніках збліжэння з царом (асабліва ў Вялікім Княстве Літоўскім, найбольш спустошаным, дзе хацелі любым коштам перапыніць вайну), гэтак і аб яго перакананых праціўніках. Апошнія сцвярджалі, лепей было памірыцца са шведамі ці з казакамі, чымся з Масквой. Адзін магнат папярэджваў, што «Маскалі аб пасадзе не надта і рупяцца, ім галоўнае - большая частка Літвы ды Ўкраіны» [39, с.43].

Тым часам яшчэ настойлівей узяліся шукаць хаўруснікаў шведы. Атрымалася так, што якраз гэтая праблема займала тады і ўкраінскага гетмана Багдана Хмяльніцкага, усё больш не задаволенага маскоўскім царом. Яго асабліва абурала тое, што Аляксей Міхайлавіч вёў вайну толькі паводле свайго плана, абраўшы галоўным тэатрам ваенных дзеянняў Беларусь. А Беларусь жа вабіла і ўкраінскага гетмана, які задумаў будаваць казацкую дзяржаву ў межах былой Кіеўскай Русі. Пасля таго як цар, захапіўшы Вільню, прадэманстраваў, што і гэтыя землі адназначна лічыць сваёй вотчынай, стасункі Хмяльніцкага з Масквой сталі яшчэ больш напружаныя. Такія ж настроі мела казацкая старшына.

Паставіўшы за мэту раскалоць хаўрус украінскіх казакаў з Масквою, Карл Густаў лёгка дамогся кантакту з Хмяльніцкім. У студзені 1655 г. ён са Стакгольма дзякаваў Івану Выгоўскаму за дапамогу ў справе ўсталявання сяброўскіх дачыненняў з Запарожскім войскам. А ў кастрычніку таго ж года Хмяльніцкі ўжо даў інструкцыю грэцкаму абату Даніілу, накіраванаму на перамовы са шведскім каралём, у якой, у прыватнасці, тлумачыў, што пад час дзеянняў на Альбоўшчыне ўвосень 1655 г., калі ягоныя казакі супольна з маскоўскім войскам хадзілі на заходнеўкраінскія і польскія землі, кіраваўся першай мэтай - «каб хутчэй зблізіцца і злучыцца з войскам найяснейшага караля шведскага, другой - каб не дапускаць у крэпасці маскоўскіх гарнізонаў», а таксама шматзначна абяцаў, што «калі масквіцяне без справядлівай прычыны не перастануць дзейнічаць супраць Вашай Вялікасці, дык мы абяцаем быць на Вашым каралеўскім баку» [8, с.90-92].

Казацкая старшына ўсё актыўней дамагалася альянсу са шведамі, што не магло не здзіўляць Карла Густава, які не ўяўляў, да чаго ж тая ўрэшце імкнецца. У жніўні 1656 г. пад Закрочынам абат Данііл чарговы раз спаткаўся з каралём Швецыі. Казакі прапаноўвалі сяброўства, вайсковую падмогу супраць Польшчы, а самі хацелі «всю Русь до Вислы» і прасілі прыслаць пасольства для перамоваў. Праз які месяц да Хмяльніцкага нарэшце выехалі паслы Карла Густава з тым, каб падпісаць ваеннае пагадненне з казакамі. Магчыма, шведскага караля прыспешвалі весткі пра тое, што арыстакратыя Вялікага Княства Літоўскага і Кароны Польскай больш хілілася да блоку з царом, чымся з ім, а таксама інфармацыя пра ўжо распачатыя перамовы Аляксея Міхайлавіча з каралём Янам Казімірам.