Але сама страшнымі былі, бясспрэчна, дзеянні царскіх ваяўнікоў. Яшчэ напрыканцы 1655 г. ковенскі земскі суддзя Стэфан Мядэкша запісаў, праехаўшы па беларускім Панямонні, што тут скрозь «трупаў па дарогах поўна, вёскі, мястэчкі, сядзібы папаленыя, беднай хаткі цяжка пабачыць цэлай [29, s.18]. Менскі павет, згодна з паведамленнем саміх жа маскоўскіх ваяводаў, у 1656 г. ужо быў «весь пуст и выжжен», а сяляне разбягаліся, хто куды,каб не памерці ад голаду. У Койданаве на той час было «мещан и крестьян ... только дымов со двести... и те все пограблены, разорены до остатку», а жыхары скардзіліся, што таксама паміраюць ад голаду [9, с.202]. Шклоўскі павет у 1658 г. быў настолькі спустошаны, а «села и деревни позжены», што войска царскага ваяводы Далгарукага, маючы загад стаяць на Шклоўшчыне, мусіла адыходзіць на Смаленск, каб хоць неяк пракарміцца [5, т.2, с.615]. Тое ж было на Друйшчыне, дзе пагаспадарылі казакі. І гэтак - амаль па ўсёй Беларусі. Хіба толькі заходнім землям крыху пашчасціла, бо яны з шэрагу прычынаў пацярпелі параўнальна менш.
З падпісаннем пагаднення насельніцтву мусіла б стаць спакайней, аднак гвалту бадай не паменела. У 1657 г. полацкая шляхта пісала ў скарзе, што ўсё Полацкае ваяводства «от войска царя... под Ригу и с под Риги идучи, ни во что спустошено», а шляхта Віцебскага ваяводства прасіла абароны ад маскоўскіх салдатаў і стральцоў, якія «насилством ночью на маетности шляхетские и на крестьянские дворы... находят и наезжают и огнем жгут и до смерти побивают...» [11, с.69, 72, 273]. Ашмянская шляхта жалілася, што маскоўскія залогі «гумна молотят, местечка и села наезжаючи, людей мучат... животину что сыщут всю емлют» ды яшчэ пагражаюць, што «имеют приказ рубити и в полон их имати». Нават епіскап полацкі і віцебскі Каліст, заўзяты прыхільнік праваслаўнага маскоўскага манарха, не вытрымаў і напісаў ваяводу Івану Хаванскаму адчайны ліст, што Полацкае ваяводства ўжо вынішчана дазвання. «Навошта столькі крыўды, раскрадання, пакутаў і забойства ў гарадах і ў вёсках, у лясах і на полі, за што ў кожным месцы чуецца плач і ліюцца слёзы?» - пытаўся ён, апелюючы да хрысціянскае маралі [11, с.131-132].
Звычайна людзі ўцякалі ад гвалту ў лясы ці ў яшчэ глухія невядомыя чужынцам вёскі, але царская адміністрацыя і там знаходзіла іх ды сілай вяртала ў гарады і мястэчкі пад свой кантроль. Прыкладам такога «дабрадзейства» былі падзеі ў Вільні, калі цар загадаў ваяводу Шахоўскаму вяртаць шляхту, мяшчанаў і сялянаў, якія разбегліся па ваколіцах, абяцаючы ім ранейшую зямлю, але калі тыя не прыйдуць у Вільню - высылаць на іх войска, непаслухмяных хапаць і кідаць у віленскі астрог.
Ад мноства непахаваных трупаў людзей і жывёлаў лютавалі эпідэміі. Зараза з'явілася ў Беларусі яшчэ на пачатку вайны і, праўдападобна, прыйшла з тэрыторыі Маскоўшчыны, дзе ў 1654 г. быў вялікі мор, але апагей гэтай бяды прыпаў на час замірэння. Эпідэмія суправаджалася страшэнным голадам. Увесну 1656 г. рэшткі незабранага збожжа папсавалі палявыя мышы, што сапраўдным нашэсцем накінуліся на край, асабліва на Менскае ваяводства. Пасля гэтага «голад страшны настаў, які трываў аж да жніва 1657 г., так што катоў, сабак, здыхляціну ўсялякую елі, а на астатак людзей рэзалі і целы людзкія елі і памерлым трупам людзкім у дамавіне выляжацца не давалі», - пісаў, сам перажыўшы ўсё тое, слуцкі шляхціч Ян Цадроўскі [25, s.146]. Пра тое ж не раз паведамлялася ў афіцыйных дакументах царскай адміністрацыі: што ў Беларусі «не токмо что мертвечину и всякую нечистоту, но и плоти человеческие едят...» [6, т.3, с.576, 578, 582]. Маштабы бязлітаснай эпідэміі, якая запанавала на беларускай зямлі, цяжка ўяўляюцца. Паводле запісаў Мядэкшы, памерлыя ляжалі паўз дарогі, іх не было каму пахаваць, а сабакі, жывячыся мерцвякамі, разносілі заразу далей. Найбольш пацярпелі ад пошасці, відаць, Менскае ды Берасцейскае ваяводствы. Шмат людзей памерла ў самім Менску, дзе не ўбярогся ад смерці і царскі ваявода Хведар Арсеньеў. Калі Стэфан Мядэкша ехаў да Шарамецева ў Барысаў, той загадаў да Менска не набліжацца і з ніводным чалавекам з Менскай залогі не сустракацца.