ПЕРАЛОМ
Аднойчы ўгневаны лёс Масковіі, які раней
зычліва пасылаў ёй перамогі, цяпер упарта
працягваў пераслед масквіцянаў.
Улетку 1658 г., калі дачыненні паміж Маскоўскім царствам і Рэччу Паспалітай абвастрыліся і ўзнаўленне ваенных дзеянняў магло стаць рэальнасцю кожнага дня, у Рэчы Паспалітай быў абвешчаны збор шляхецкага рушання. Хоць яно ўжо і страціла сваё ранейшае значэнне, фармальна ўсё ж заставалася асновай абароны краіны. У Вялікім Княстве манарх дзяліў рушанне на часткі і далучаў іх да фармаванняў рэгулярнага войска. Гэта яшчэ хоць неяк падвышала баяздольнасць шляхецкіх харугваў.
Дзякуючы актыўным захадам у 1658-1659 гг. істотна павялічылася колькасць найманага войска. У Кароне яна дасягала 36, а ў Княстве - 20 тысячаў [104, s.178]. Такой арміі ў гады той вайны краіна яшчэ не мела.
Аднак арганізацыя ўзброеных сілаў у Рэчы Паспалітай даўно састарэла і не адпавядала тагачасным патрабаванням вядзення вайны. Асабліва шкодзіла справе двоеўладдзе ў кіраванні войскам. Палявы гетман Вялікага Княства не падпарадкоўваўся вялікаму і быў самастойны ў дзеяннях. Кароль і вялікі князь, імкнучыся абмежаваць уладу вялікага гетмана, падтрымліваў палявога. Камандаваў кожны з гетманаў толькі сваім войскам, якое сам жа і наймаў. Паўлу Сапегу падпарадкоўвалася толькі дывізія правага крыла, а Вінцэнту Гасеўскаму - левага. Апошнюю па месцы сталага знаходжання называлі жамойцкай, тады як дывізію Сапегі - сапежынскай. Калі ўлічыць, што Гасеўскі і Сапега (а раней - Гасеўскі і Радзівіл, Радзівіл і Сапега) зацята варагавалі паміж сабою, не давяралі адзін аднаму і скарыстоўвалі кожную магчымасць, каб скампраметаваць суперніка, лёгка ўявіць, колькі шанцаў было змарнавана дзеля аднаго гэтага заганнага прынцыпу кіравання войскам. Ані пра трывалае адзінства, ані пра ўзаемадапамогу ці жаданне праводзіць аперацыі супольна не магло быць і гаворкі. Ці мала трагічных урокаў мела краіна ў гады няроўнага супрацьборства толькі праз гэта! Прыгадаць хоць бы гісторыю страты Вільні ў 1655 г. ды няшчасную бітву пад Веркамі, пад час якой у рукі непрыяцеля трапіў сам палявы гетман. Тым не менш у кіраванні войскам анічога не мянялася.
Становішча ўскладнялася яшчэ тым, што шведы, спыніўшы ў 1658 г. ваенныя дзеянні супраць царскай арміі, скіравалі значныя сілы на Рэч Паспалітую ды зноў занялі Жамойць. Нейкі час дывізія левага крыла была занятая барацьбой з імі, так што вайну ўсё яшчэ даводзілася весці на два франты.
Маскоўскі ўрад, грунтоўна рыхтуючыся да ўзнаўлення ваенных дзеянняў, пасылаў на тэрыторыю Вялікага Княства Літоўскага новыя групоўкі войска, перавозіў дадатковыя запасы зброі і харчу, умацоўваў залогі, збіраў неабходную інфармацыю. Прыкладам, у 1658 г. асобнай граматай, высланай у Полацак, цар загадаў даручыць шпіёнам дакладна выведаць, дзе знаходзяцца кароль і гетманы, у якім стане войска Кароны і Княства, ці не прыйшла да гетманаў якая падмога, ці скончыўся мор у Вільні ды шмат іншага.
Для ўзнаўлення вайны ваяводы Хаванскі і Далгарукі прывялі ў Беларусь яшчэ каля 30 тысячаў ратнікаў. Між тым дэмаграфічны і гаспадарчы патэнцыял Маскоўскай дзяржавы быў таксама падарваны і стварэнне новых вялізных армій патрабавала ўсё большых высілкаў. Дзейныя войскі, размешчаныя на тэрыторыі Вялікага Княства, панеслі цяжкія страты. Апроч палеглых у бітвах і памёрлых ад хваробаў страты гэтыя дапаўняліся ўцекачамі. Знясіленыя маскоўскія ратнікі ўцякалі з царскай службы на акупаваных землях ужо ў першыя гады вайны. Як паведамляў баярын Мікіта Адоеўскі, за 1655 г. і да верасня 1656 г. з Вільні ўцякло 47 дзяцей баярскіх і 410 драгунаў, а пасля верасня яшчэ колькі рэйтараў, татары і драгуны, так што ў яго «осталось только 6 человек» [5, т.2, с.554].
Каб спыніць уцёкі, царскі ўрад яшчэ вясной 1655 г. загадаў ваяводам лавіць дэзерціраў і вешаць іх, ставячы шыбеніцы дзеля застрашэння на перакрыжаваннях дарогаў. Аднак гэтакія жорсткія захады не далі чаканай карысці. Да ўзнаўлення актыўных ваенных дзеянняў у Беларусі маскоўскія залогі тут заставаліся нязначныя па колькасці. На гэта ваяводы часта скардзіліся цару і прасілі падмацаваняў. Да таго ж значную частку раскватараваных па беларускіх гарадах сілаў складалі іншародцы. Як пісаў у 1656 г. маскоўскі поп Іван, які служыў у Менску, у горадзе з імі толькі 3 роты салдатаў, і тыя - «все татары да мордва, - рускава ничего не знают» [9, с.192].
З узрастаннем партызанскай барацьбы колькасць маскоўскіх ратнікаў-уцекачоў з Беларусі значна павялічвалася. Каб спыніць развал войска, царскі ўрад у 1658 г. увёў смяротную кару за ўхіленне ад вайсковай службы і ўтойванне дэзерціраў. Калі раней паводле Саборнага ўлажэння, служылых людзей у Маскоўскай дзяржаве каралі смерцю за такія віды злачынстваў, як узброены бунт, мяцеж у войску, дзяржаўную здраду, здачу горада непрыяцелю, а таксама прыняцце замежных людзей у мэтах здрады ці проста зносіны з ворагам, дык цяпер новы артыкул пераводзіў у катэгорыю смяротнікаў масу зусім іншых «злачынцаў». Праўда, і «нещадное битье кнутами», прадугледжанае ў больш як сотні артыкулах Саборнага ўлажэння, у сапраўднасці мала чым адрознівалася ад смяротнага прысуду, бо лік удараў не вызначаўся. Таму пакаранне бізунамі ды кіямі было фактычна замаскаванай формай забойства [47, с.152-154].