Выбрать главу

Для Маскоўскай дзяржавы 1660 г. быў няшчасны і на Ўкраіне. Жадаючы дамагчыся рэваншу, ваявода Васіль Барысавіч Шарамецеў, прызначаны царом галоўным над украінскімі землямі, у жніўні дамовіўся з гетманам Хмяльніцкім пра сумесны паход на Альбоў, каб ударыць па каронным войску. Хаўруснікі выправіліся рознымі дарогамі, думаючы злучыцца ў зоне баявых дзеянняў. Але на Валыні Шарамецева сустрэлі з харугвамі вялікі гетман каронны Станіслаў Патоцкі і маршалак ды палявы гетман Ежы Любамірскі, а таксама крымскія татары. Маскоўскае войска мусіла колькі дзён абараняцца ў абозе. Неўзабаве сярод ратнікаў пачаўся голад. З вялікімі стратамі яно вырвалася з аблогі і дайшло да Чуднава, але і там не знайшло спакою, бо ўсё адно, аточанае, было пад пастаянным абстрэлам. Калі ж нарэшце з'явіўся Юры Хмяльніцкі з казакамі, Любамірскі здолеў схіліць яго на свой бок. Праз колькі дзён украінскі гетман прысягнуў каралю Рэчы Паспалітай і заклікаў казакаў палкоўніка Цацуры, якія былі з Шарамецевым, пакінуць маскоўскага ваяводу. Імклівым кідком Цацура вывеў 2000 казакаў з аблогі і далучыўся да Хмяльніцкага. Ад каго яшчэ мог чакаць выратавальнай дапамогі Шарамецеў?

Пратрымаўшыся яшчэ 11 дзён, галоднае і здэмаралізаванае маскоўскае войска здалося. Капітуляцыя праходзіла 23 кастрычніка 1660 г. Вялізнай групоўкі Шарамецева на Ўкраіне больш не існавала. Самога ваяводу, зняволенага, татарскі хан павёз да сябе ў Крым.

Масква зноў была ў жаху! Як і ў 1659 г., пайшлі чуткі пра магчымыя ўцёкі цара, пра пагрозу для сталіцы. Рэальнасць паходу на Маскву і сапраўды не выключалася. Кароннае войска ды казакі Хмяльніцкага маглі цяпер ісці на левы бераг Дняпра, кантраляваць усю Ўкраіну. Аднак польскія харугвы сканфедэраваліся і наагул сышлі з украінскіх земляў. На нейкі час тут усталявалася зацішша. Толькі ў Беларусі ваенныя дзеянні не перапыняліся.

Пасля ашаламляльнай паразы пад Палонкай каля Ляхавічаў цар пачаў ствараць для дзеянняў у Беларусі новую вялікую армію, кіраваць якой даручыў ваяводу князю Юрыю Далгарукаму. 19 жніўня 1660 г. Далгарукі накіраваўся ў Смаленск - базу фармавання новай арміі, а 8 верасня ўжо павёў адтуль свае палкі на Магілеў.

Украінскія казакі Нежынскага, Старадубскага і Чарнігаўскага палкоў на чале з Васілём Залатарэнкам былі высланыя ў Беларусь яшчэ ў чэрвені. У раёне Магілева - Шклова яны мусілі злучыцца з групоўкай Далгарукага і пачаць супольныя дзеянні супраць Сапегі і Чарнецкага. Аб'яднанне сілаў Далгарукага і Залатарэнкі ці Далгарукага і Хаванскага было небяспечным, паколькі прывяло б да ўтварэння надзвычай магутнай групоўкі ў Беларусі: у Далгарукага было блізу 25- 30 тысячаў ратнікаў, Залатарэнка вёў таксама 25 тысячаў, апрача іх - «ис Киева русских людей с Чаркасы же 4 тысячи человек», ды яшчэ Хаванскі, сабраўшыся з сіламі ў Полацку, мог выставіць на бітву прыкладна 12 тысячаў ратнікаў.

Да таго часу ў беларускім Падняпроўі ўжо дзейнічалі харугвы Сапегі, Палубінскага, Кміціча ды Чарнецкага. Калі яны паспрабавалі штурмаваць Барысаў і пераканаліся, што адразу горадам не авалодаць, Сапега з палкоўнікамі пайшоў у накірунку Талачына ды спыніўся ў мястэчку Славені, а Чарнецкі нейкі час яшчэ знаходзіўся пад Барысавам. Ён меў тады 3 тысячы конніцы ды тысячу выбранецкай пяхоты [5, т.3, с.123]. Пад вялікаю булавою Сапегі разам налічвалася блізу 6 тысячаў жаўнераў - палова конніцы, палова пяхоты. У палкоўнікаў Мурашкі і Аскіркі было «мужичья собрано» 3 тысячы, ды яшчэ - лёзная чэлядзь [5, т.3, с.188]. Праўда, войска Вялікага Княства цярпела вострую нястачу прадуктаў, амуніцыі, зброі. У харугвах Сапегі, напрыклад, было толькі 7 палявых гарматаў, а пораху - «толькі з бочку». У Паца - пораху «толькі два вазы... і волава мала ж». Асабліва пакутавалі жаўнеры ад голаду. Як адзначаў у грамаце Хаванскі пасля допыту палонных, «в войске де литовском и жмойцком голод большой: в таборах драгуны и желдаки лошадей едят, которых у них из наряду побивают» [5, т.3, с.419]. На пошукі хлеба для галоднага войска даводзілася пасылаць раз'езды ажно ў Віцебскі павет ды іншыя далёкія раёны краю.

У жніўні са з'яўленнем рэгулярнага войска на ўсходзе Беларусі актывізаваўся рух мясцовага насельніцтва, яскравей выявілася яго антымаскоўская настроенасць. Калі 16 жніўня харугвы Вялікага Княства - блізу 600 чалавек на чале з палкоўнікам Ліпскім - падышлі да Амсціслава, мяшчане хацелі адразу здаць ім горад, ды маскоўская залога арганізавала абарону. Тады праз тыдзень амсціслаўская шляхта і мяшчане ўльтыматыўна запатрабавалі ў каменданта Савы Аўцына адчыніць гарадскую браму, прыстрашыўшы, што ў адваротным выпадку павяжуць усіх маскоўскіх ратнікаў і аддадуць жаўнерам Вялікага Княства. Шляхціч Марцін Масковіч урэшце сам выхапіў ключы ў каменданта, і яны адчынілі браму. Маскоўскую залогу вырашылі адпусціць на волю. На другі ж дзень амсціслаўцы вывелі ратнікаў з горада і ажно 20 вёрстаў суправаджалі ў напрамку Рослава, гарантуючы ім бяспечны шлях з Беларусі. Але далей у лесе на царскіх ваяўнікоў амсціслаўскай залогі напалі партызаны «и учали по них из лесу стрелять с обеих сторон и шли де за ними те шиши верст с 40 и билися с утра до вечера». Загінуў сам Аўцын, 57 ратнікаў, 28 чалавек было паранена, так што да Рослава дайшоў з параненымі толькі 161 чалавек [5, т.3, с.148].